Ders almıyoruz!

 

Ders almıyoruz!

Mustafa Durmuş

21 Nisan 2022

Rusya’nın Ukrayna’yı işgali ile başlayan savaş ikinci ayına doldururken, Türkiye 18 Nisan’da Kuzey Irakta “Pençe-Kilit” adlı büyük bir askeri operasyon başlattı. Bu arada Ukrayna savaşının bölgedeki ülkelere ve Türkiye’ye olası ekonomik etkileri konusunda uluslararası raporlar da gelmeye devam ediyor.

Dünya Bankası’nın aşağıda da yer verdiğimiz bölgeye ilişkin raporunun ardından, IMF de raporunda (Nisan 2022 Dünya’nın Ekonomik Görünümü) bu yıl için küresel ekonomik büyüme tahminini yüzde 3,6’ya çekti.  Örgüt Türkiye ekonomisinin bu yılki büyümesini yüzde 2,7’ye düşürürken (Dünya Bankası da bu ayın başlarında büyüme oranını yüzde 2’den yüzde 1,4’e indirmişti), Rusya ekonomisinin yüzde 8,5 küçüleceğini öngörüyor. (1)

Yani bu yıl (kısmen önümüzdeki yıl da), sadece savaşan iki ülke için değil,  dünyadaki neredeyse tüm gelişkin, azgelişmiş ülkelerin ekonomileri, dolayısıyla da halkları için kara bir yıl olacak.

Bu savaştan en fazla etkilenen ekonomilerin başında ise Türkiye ekonomisinin geldiği neredeyse tüm uluslararası analistlerce öngörülüyor. Nitekim Danske Bank’ın son raporuna göre, savaştan etkilenen ülkelerin başında Türkiye gelirken, ikinci sırada Ukraynalı mültecilerin büyük çoğunlukla yöneldiği Polonya yer alıyor. (2)

Türkiye’den sermaye çıkışları artabilir

Bu raporda ABD Merkez Bankası’nın (Fed) parasal sıkılaştırma politikasının giderek sertleşerek devam edeceğine ve faizlerin aşamalı olarak,  bu yılın sonuna kadar toplamda 250 baz puan artırılacağına vurgu yapılıyor.

Kuşkusuz ABD’deki yıllık yüzde 8’e yaklaşan enflasyon faiz oranlarındaki bu artışların nedeni ancak bunun özellikle de azgelişmiş ekonomilerden (Türkiye dâhil) sermaye çıkışlarını tetikleyeceği de aşikâr.  Ayrıca Rusya üzerindeki yaptırımların giderek artması sonucunda enerji fiyatlarının küresel çapta daha da artması bekleniyor.

Her iki gelişmenin Türkiye gibi dışa bağımlı ve son derece kırılgan ekonomilerin büyümesini yavaşlatacağı, daha da önemlisi mevcut yüksek enflasyon oranını daha da artıracağı ve borç stoklarını şişirerek onları temerrüt riski ile karşı karşıya bırakacağı açık.

Borç temerrüdü riski yüksek

Nitekim UNDP’nin Borç Kırılganlık Raporu, hali hazırda 72 ülkenin borç ödeme yetkinliklerinin risk altında olduğunu, bu ülkelerden 19’unun her an temerrüde düşebileceğini ya da hali hazırda düşmüş olduğunu gösteriyor. Türkiye de listenin ‘yüksek spekülatif’ kategorisinde yer alıyor. (3)

Ayrıca Türkiye ekonomisinin, 2018 yılında yaşandığı gibi, bir ödemeler dengesi ya da döviz krizine girmesi de söz konusu olabilir. Çünkü Ukrayna savaşından bu yana Türk Lirası,  ABD doları karşısında, Mısır Lirasından sonra en fazla değer kaybeden (yüzde 15) ikinci para birimi konumunda.

Gelir adaletsizliği daha da artırıldı

Bu arada, döviz kurunun daha fazla yükselmesini önlemeye yönelik olarak, Kur Korumalı Mevduat uygulaması altında, kur farkı ödemesi biçiminde bu ülkenin para sahibi zenginlerine sadece 3 ayda 25 milyar TL’ye yakın bir kaynak aktarıldı. Böylece,  Hazine, dolayısıyla da vergi mükellefleri olarak bizler zarara uğratıldık.

Böyle bir kaynak transferinin bir diğer boyutu mevcut gelir adaletsizliğini daha da artırması. Çünkü hayatın bu denli pahalı hale geldiği bir dönemde siyasal iktidar 13,6 milyon emeklinin bayram ikramiyesini 1,100 TL ile sınırlı tutuyor. Bunun maliyetinin de yaklaşık 25 milyar TL olduğu biliniyor. Kısaca emeklinin bayram ikramiyesini enflasyon oranında dahi artırmayan iktidar bir çırpıda emekli sayısının on da biri kadar zengine onlarca milyar TL’yi aktarmada bir sakınca görmedi. (4)

Daha da önemlisi, bir süre önce MB’nin döviz rezervleri eritildiğinden, iktidar bloku bundan böyle de döviz bulabilmek için her türlü yolu denemeye, bunların yol açacağı zararı da toplumsallaştırmaya, yani halka ödettirmeye kararlı gibi görünüyor.

Tüm bunlara rağmen kurun ateşinin söndürülmesi zor görünüyor. Nitekim Danske Bank dolar kurunun önümüzdeki 6 ay içinde 17,0 ve bir yıl içinde 19,0 olmasını öngörüyor.  (5)

Enflasyonda, maliyet artışlarına ek olarak, hızlı kamu harcaması ve emisyon artışı etkisi

Bir başka sorun kuşkusuz ülkedeki yüksek enflasyon (resmi olarak dahi yüzde yıllık 61’in üzerinde). Aşağıdaki grafikten de görüldüğü gibi Türkiye dünyada açık ara enflasyon şampiyonu. Buna karşılık elinde kullanabileceği etkin bir para politikası da yok çünkü bu politikanın en önemli aracı olan faiz politikası deyim yerindeyse “yalama” olmuş durumda.

Bu arada bazı Genel Bütçeli kuruluşların bu yılın Ocak-Şubat-Mart aylarını kapsayan ilk çeyreğinde, başlangıç bütçe ödenekleri ile toplam ödenekleri arasındaki fark çok çarpıcı.   

Öyle ki Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın 775 milyar TL olan 2022 yılı başlangıç ödeneği 80,3 milyar TL artırıldı. Kurum başlangıç ödeneğinin yüzde 40’ını ilk üç ayda kullandı. Cumhurbaşkanlığı’na bağlı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın 27,7 milyar TL olan başlangıç ödeneği ise yüzde 369’luk bir artışla 130 milyar TL’ye çıkartıldı. Benzer bir biçimde 80,4 milyar TL başlangıç ödeneği olan Milli Savunma Bakanlığı’nın toplam ödeneği 95 milyar TL’ye yükseltildi (yüzde 18 artış). Son olarak Cumhurbaşkanlığı’nın 3,9 milyar TL olan başlangıç ödeneği 4,3 milyar TL’ye yükseltildi. Bu arada Milli Eğitim Bakanlığı’nın başlangıç ödeneği 117,1 milyar TL azaltıldı (yüzde 62) (6)

Kur (ve Enflasyon) Korumalı Mevduatların sahibi zenginlere nakit transferi, yaklaşmakta olan seçimin ekonomisi ve güvenlikçi politikalar için daha fazla kaynak ayırmayı anımsatan bu ödenek artışlarını karşılayabilmek için, KDV ve ÖTV gibi vergilerle halkan daha fazla vergi alma yoluna gidilmesinin yanı sıra, Merkez Bankası emisyonuna başvurulduğu da gözden kaçmıyor.

Bu çerçevede Kuzey Irak’taki askeri operasyon genişleyerek devam ederse, hem bu vergiler, hem de emisyon daha da artar ve bu da arz/maliyet yönlü mevcut enflasyona bir de talep yönlü bir enflasyonu ekler. Bu da sabit gelirli çalışan ve emekli emekçiler için hayat bundan böyle çok daha da pahalı hale gelecek demektir.

Türkiye ekonomisi “en kırılgan 20 ekonominin” ilk sırasında

Toparlarsak, aşağıdaki tablodan da görülebileceği gibi, Türkiye, Rusya-Ukrayna savaşından ekonomisi en fazla etkilenen “en kırılgan 20 ekonominin” başında yer alıyor.

Ülke ekonomisinin bu kırılganlığı asıl olarak buğday ithalatında yüzde 75 oranında Rusya ve Ukrayna’ya bağımlı olması ve enflasyon kontrolünde tamamen yanlış bir para politikası izlemekten dolayı enflasyonun kontrolünü elden kaçırmış olmasından kaynaklanıyor.

Tabloda bu sorunlara denk düşen Türkiye’nin iki kırmızı alanının bulunması, buna karşılık iyi bir performans göstergesi olabilecek bir tek yeşil alanının dahi bulunmaması bunun bir göstergesi. (7)

Türkiye ekonomisi Rusya ekonomisinden daha iyi durumda değil

Dünya Bankası’nın Nisan tarihli son raporuna göre (8); savaşın içinde olan Rusya’nın bu yıl yüzde 11,2 küçülmesi, buna karşılık Türkiye ekonomisinin bu yılki büyümesinin yüzde 1,4 ile sınırlı kalması öngörülüyor.

Ancak Türkiye’nin toplam dış borç stoku (2020) yüzde 62,5; buna karşılık Rusya’nın yüzde 32,6. Yani Türkiye’nin dış borç stoku ciddi düzeyde yüksek. Bunun yarısından fazlası ise kısa vadeli borç ve Türkiye bu konuda da savaş bölgesinde en yüksek riske sahip ülke konumunda.

Yani savaşlarda genel olarak yaşandığı gibi, Türkiye’nin yeni bir savaşa girmesi durumunda bu borçların (ülke riskini ve dış borçlanma faizlerini yükselteceğinden) daha da artması ve döviz kuru da yükseleceğinden bu borçların TL karşılığının da artması kaçınılmaz olacak.

Ayrıca Türkiye’de, TÜİK verisine göre dahi, enflasyon (TÜFE) şu anda yüzde 61’in üzerinde. Buna karşılık, Dünya Bankası’nın yukarıda adı geçen raporuna göre, Rusya’daki enflasyon Türkiye’dekinin üçte biri düzeyinde, yani sadece yüzde 22.  

Dahası, Rusya ekonomisinin bu yıl yüzde + 9,8 cari fazla, yüzde -1,8 bütçe açığı vermesi bekleniyor. Türkiye’de ise bu veriler sırasıyla; yüzde - 6,4 cari açık ve yüzde -5,2 bütçe açığı biçiminde.

Kısaca bu yıl belki de son 18 yılın en yüksek açıkları verilecek. Bunlar bir süre sonra halka dönük yeni kemer sıkma önlemlerini de beraberinde getirecek. Yeni bir savaş söz konusu olursa, büyük çaptaki işsizlik ve enflasyonun yanı sıra ufuktaki daha fazla kemer sıkma politikalarıyla ile birlikte halkın yoksulluğu daha da artıracak.

Sonuç olarak

Putin Yönetimi tarihsel bir yanlışa imza atarak Ukrayna’yı işgal etti ve mevcut savaşı başlattı. Böylece hem kendi ülkesini, hem de Ukrayna’yı ateşe attığı gibi aralarında Türkiye’nin de bulunduğu çok sayıda ülkeyi enerji, gıda temini ve ekonomik durgunluk, dış borç temerrüdü ve yüksek enflasyon gibi sorunlarla baş başa bıraktı.

Diğer yandan Türkiye ekonomisine ait veriler Rusya ile karşılaştırıldığında, Türkiye ekonomisinin Rusya’dan daha iyi durumda olmadığı görülüyor. Üstelik Türkiye ekonomisi Rusya’dan farklı olarak, temel girdi niteliğindeki enerji-petrol ve gıda/hububat açısından dışa bağımlı.

Olası bir savaş Orta Doğu’daki başka aktörleri de devreye sokarak çok daha büyük bir savaşa dönüşebilir. Bu da neden olacağı insani kayıplar ve doğa üzerinde yaratacağı tahribatın, yeni mülteci akınlarının yanı sıra kırılgan ekonomik sorunlarımızı içinden çıkılmaz bir hale sokabilir.

Ekonomisi kendisinin doğrudan dâhil olmadığı Ukrayna savaşından dahi bu denli ağır etkilenen, diğer yandan savaşan taraflar arasındaki ateşkes ve barış görüşmelerine de aracılık eden bir devletin kendisinin yeni bir savaşın içinde yer alması nasıl açıklanabilir?  

Tarihte, savaşların içerdeki ekonomik ve politik sorunları örtme ve her ne pahasına olursa olsun iktidarda kalmayı sürdürme amacının bir aracı olarak kullanıldığına tanık olduk.

Ancak bir başka tanıklığımız da, savaşların bu sorunları daha da derinleştirdiği ve insanlığı büyük felaketlere sürüklediği gerçeği değil mi?

Dip notlar:

(1)    https://blogs.imf.org/2022/04/19/war-dims-global-economic-outlook-as-inflation-accelerates (19 April 2022).

(2)    Danske Bank, Emerging Markets Monthly, Rising commodity prices divide- EM Outlook (5 April 2022.

(3)    https://www.dunya.com/kuresel-ekonomi/gelisen-ulkeler-icin-borc-krizi-uyarisi-haberi (14 Nisan 2022).

(4)    https://t24.com.tr/yazarlar/ugur-gurses/kkm-ye-25-milyar-emekliye-dusunelim (20 Nisan 2022).

(5)    Danske Bank, agr.

(6)    Kuruluş bazında ödenek ve harcamalar tablosu, https://muhasebat.hmb.gov.tr/merkezi-yonetim-butce-istatistikleri (20 Nisan 2022).

(7)    Agr.

(8)    World Bank, War in the region, Europe and Central Asia Economic Update (Spring 2022), https://www.worldbank.org, s. 98  (11 Nisan 2022).