Meşruiyet krizi ve muhalefet

 

İktidarın meşruiyet krizi ve ana muhalefetin tutumu

Mustafa Durmuş

8 Mayıs 2024

Son günlerde siyasetin gündeminde CHP Gn. Bşk. Özel ile AKP Gn. Bşk. Cumhurbaşkanı Erdoğan arasında gerçekleştirilen ancak içeriği kamuoyu ile paylaşılmayan yüz yüze bir görüşme var.

Erdoğan’ın Özel’e iadeyi ziyaret yapması beklenirken ülkede siyasette bir yumuşama, normalleşme olacağı algısı da medya tarafından pompalanıyor. Gerçekten öyle mi? Özellikle de son 9 yıldır ülkeyi kutuplaştırarak, muhalefeti Şeytanlaştırarak yöneten İktidar Bloku acaba neden uzlaşma ya da normalleşme yolunu seçer?

Kaybedilen yerel yönetim seçimlerinin verdiği mesajı mı aldılar, yoksa ekonominin daha fazla gerginliği kaldıramaz durumda olması mı bunda etkili oluyor?

Ya da bu sadece zamana oynamak ve yükseliş içine giren muhalefetin enerjisini soğurmak, bu arada karşı karşıya kaldığı meşruiyet krizini aşmak için mi tüm bunlar yapılıyor?

Bu yazının asıl konusu bu son soru. Ancak bu soruyu yanıtlayabilmek için biraz derine inmek gerekiyor.

Meşruiyet krizi nedir?

31 Mart 2024’ta yapılan yerel seçimler başta Erdoğan’a ve AKP’ye olmak üzere, İktidar Blokuna ağır bir darbe indirdi. Öyle ki AKP 2002 yılında iktidara geldiğinden bu yana ilk kez ülke genelinde yapılan bir seçimde ikinci siyasal parti konumuna düştü. Kaybetmeye alışık olmayan Erdoğan, şimdi hem iç hem de dış politika açısından sonuçları olacak ciddi bir meşruiyet kriziyle karşı karşıya bulunuyor.

 “Meşruiyet Krizi” kavramı 1970’li yılların başlarından itibaren kullanılan bir kavram. Bu kavramın gelişkin ekonomilerde dönemin kapitalist refah devletlerinin inişe geçişi ile birlikte meşruiyet kaybına uğramasını anlattığı ve ilk olarak Alman sosyolog ve filozof J. Habermas tarafından kullanıldığı ileri sürülüyor.

“Ekonomik olanın siyasi olanla yeniden ilişkilendirilmesi meşrulaştırma ihtiyacını artırmaktadır. Devlet aygıtı artık liberal kapitalizmde olduğu gibi sadece genel üretim koşullarını güvence altına almakla kalmıyor, aynı zamanda aktif olarak üretimin içinde yer alıyor. Bu nedenle – pre-kapitalist devlet gibi - meşrulaştırılmalıdır ...” (1)

Britanyalı iktisatçı J. O’ Connor da 1973 yılında yayımlanan kitabında, kapitalist devletin sırasıyla; özel sermaye birikimini hzlandırmak ve bunu yaparken de sermayeye verdiği bu desteği toplum nezdinde meşrulaştırmak ihtiyacı içinde olduğunu ileri sürer.

Özellikle de “sosyal harcamaların” böyle bir meşrulaştırmayı sağlamaya hizmet ettiğini, ancak bu birbiriyle çelişen iki işlevin zaman içinde devletin mali bir krize girmesine, böylece devletin meşrulaştırıcı harcamalarını yapamamasına neden olduğunu ve bu durumun da devletin meşruiyetinin sorgulanmasına yol açtığını yazar. (2)

Eskisi gibi yönetememek durumu

Özetle söylemek gerekirse, meşruiyet krizi bir toplumdaki yönetenlerin  yönetsel işlevlerini tam olarak yerine getirememesini ve kamu kurumlarına ve politik liderliğe olan toplumsal inanç ve güvendeki düşüşü, dolayısıyla da iktidara olan toplumsal desteğin ciddi biçimde azaldığı bir durumu ifade ediyor.

Bir başka anlatımla bu kavramla, ciddi ekonomik krizlerle birlikte topluma daha önceki yüksek ekonomik büyümenin sağladığı göreli refahın artık sunulamamasının, yönetenlerin eskisi gibi yönetemedikleri, kendi iç çatışmalarının üstesinden gelemedikleri ve böylece yeni bir yönetim döneminin de önünün açıldığı bir politik duruma yol açması kast ediliyor.

Türkiye bir süredir böyle bir krizin emarelerine sahip. Ekonomi 2015 yılından bu yana inişte, yüksek enflasyon ve işsizlik, devasa bütçe açıkları ve kamu borçları ve geçen yıldan bu yana uygulanmakta olan kemer sıkma politikaları İktidar Blokunun gücünü ve toplum nezdindeki meşruiyetini zayıflattı. Özellikle de 31 Mart Yerel Yönetim Seçimleri böyle bir meşruiyet krizini iyice açığa çıkardı.

Otoriter sağ popülizmin bir sonucu

Erdoğan sağ popülist bir siyasetçi. Dolayısıyla da uygulamakta olduğu siyasetin önemli bir ayağını popülizm oluşturuyor (Hazine ve Merkez Bankası kaynaklarını ve ekonomi politikalarını ağırlıklı olarak hâkim sınıfların çıkarları için kullanmasının yanı sıra).

Erdoğan, 31 Mart Seçimlerine kadar, yozlaşmış seçkinlerle ve eski düzenle mücadele eden bir “halk adamı” görüntüsünü başarıyla sunabilmiş olsa da, bu yerel seçimlerin sonuçları artık halkın büyük bir kesiminin buna inanmadığını ortaya koydu. Çünkü yerel yönetimlerin büyük bir çoğunluğu ana muhalefet partisinin eline geçerken, Kürtlerin yoğunluklu yaşadığı illerde DEM Parti belediyeleri büyük ölçüde kayyumlardan geri almasını bildi.

Özellikle de siyasal kariyerine başladığı İstanbul’u bir kez daha açık ara kaybetmesi, partisini besleyen rant kaynaklarının kuruması anlamına geldiği gibi, İmamoğlu karşısındaki bu kaybı, toplum nezdinde bir meşruiyet kaybı da demek oluyor.

Bir türlü düşürülemeyen yüksek enflasyon ve beraberindeki derin yoksullaşma, AKP seçmenlerini küstüren ana nedenlerden biriydi. Haziran 2023’te Mehmet Şimşek’in Hazine ve Maliye Bakanı olarak yeniden atanması yüksek enflasyona neden olan düşük faiz politikalarından geriye dönüş anlamına gelse de, yerel seçimlerin arifesinde resmi enflasyon yüzde 70’ e yaklaşmıştı ve hala da artmaya devam ediyor.

Farklı kimlikleri  çatıştırma siyaseti bir yere kadar etkili

“Tek Adam Rejimi” yıllardır kimlikler üzerinden ayrıştırıcı ve kutuplaştırıcı bir siyaset izliyor. Ancak bu siyaset ekonomi iyi giderken işe yarasa da, yüksek enflasyon ve hayat pahalılığı krizi sırasında pek işe yaramıyor.

Çünkü hızlı büyüyen ekonomi her zaman Erdoğan'ın cazibesinin en önemli kısmıydı, kimlik meseleleri ise kıyısından ona yardımcı oluyordu. Ancak 31 Mart Seçimlerinde her ikisi de çöktü. Yıllardır Erdoğan’ın en büyük gücü olan ekonomi şimdi onun en zayıf karnı haline dönüştü. (3)

Artık Türkiye ekonomisi, kısa vadeli tasarruf açığını kapatmak, ithalatı finanse etmek, vadesi gelen ciddi boyutlardaki kısa vadeli dış borç servisini yapabilmek ve yabancıların kâr paylarını ödeyebilmek için akbaba fonların, yabancı yatırımcıların iyi niyetine ve ABD ve Avrupa devletlerinin desteğine çok daha fazla bağımlı hale geldi.

İktidarın iktisadi manevra alanı hala çok dar

Cari açığın hala yüksek düzeyde seyretmesi, buna karşılık döviz gelirlerinin yetersizliği ve MB net döviz rezervlerinin (eksi) 50 milyar dolar civarına kadar düşmüş olması iktidarın uluslararası manevra alanını iyice kısıtlayan etmenler. Ayrıca izlenen daraltıcı para ve maliye politikalarının yüksek enflasyonu aşağıya çekme konusunda yeterli olmadığı da ortada.

Üstelik bu program başarıyla uygulanıp gereken yabancı kaynak akışı sağlansa bile, Şimşek’in kendi ifadesiyle, “uyguladığı programın ekonomi açısından olumlu sonuçlar vermesi (örneğin enflasyonun tek haneye düşmesi) en az iki yıl alacak”.

Diğer taraftan, bu süreçte Türkiye ekonomisi istikrara kavuşturulsa dahi, izlenmekte olan emek karşıtı ekonomi politikalarının (AKP’nin tabanını bu seçimlerde nasıl erittiği göz önüne alındığında), bu politikaların daha ne kadar sürdürülebileceğini kestirebilmek çok zor.

Kaldı ki gerek ekonomi yönetimi gerekse de uluslararası kuruluşlar, ekonomide iç ve dış istikrar sağlansa dahi, ekonominin AKP’nin ilk iktidar yıllarındaki büyüme oranlarını yakalayamayacağını kabul ediyorlar. Bu durum da Erdoğan ve AKP için ciddi bir sorun çünkü ekonomi yönetimlerine olan güveni yeniden tesis etmeleri uzunca bir zamanı alacak.  IMF ya da Dünya Bankası’nın, ülkede uygulanmakta olan programa dönük destek açıklamaları ise halkın sıkıntılarını örtmeye, onun düşüncesini değiştirmeye yetmeyecektir.

Cam tavan yıkıldı

Ekonomideki bu olumsuz tablonun yanı sıra, son seçimlerde toplumda mevcut otoriter yönetimin alt edilebileceği umudunun yeşermesi de Erdoğan’ın meşruiyet krizini derinleştiriyor. Erdoğan’ın yenilmezliği efsanesi çöküyor, bu da potansiyel devrimci dönüşümlerin önünü açıyor.

Ancak Erdoğan'ın direksiyonunda olduğu İktidar Bloku hala devleti ve merkezi iktidarı yönetiyor ve eğer demokratik muhalefet etkili bir erken seçim çağrısı yapmaz ve buna uygun demokratik kitlesel mücadeleleri örgütlemezse, örneğin sadece 2028’de yapılacağı bilinen genel seçimleri beklemekle yetinirse, çok önemli bir krizi fırsata çevirme şansını tepmiş olacak.

Zira önümüzdeki bu seçimsiz 4 yıllık süreçte köprülerin altından çok sular akar, yabancı sermaye ve ABD ve AB gibi devletlerin desteğiyle NATO üyesi Türkiye ekonomisinin krizi ve mevcut meşruiyet krizi (bu kesimlerce jeopolitik çıkarlar ve mülteci sorunu gerekçe gösterilerek) atlatılır. Bu konuda Erdoğan’ın ne denli tecrübe kazandığını ve yetenekli olduğunu unutmamak gerekiyor.

Diğer yandan CHP yönetiminin 2028 Genel Seçimlerine hazırlanmak ve kendilerinden birini Cumhurbaşkanı seçtirmek dışında bir stratejileri yok gibi görünüyor. Daha öncekiler gibi, mevcut yöneticiler de siyaseti toplumsallaştırmaktan ve toplumu siyasallaştırmaktan kaçınıyorlar ve siyaseti parlamentoya sıkıştırılmış bir temsil siyaseti olarak sürdürmeyi tercih ediyorlar. Bu nedenle de Erdoğan ile yapılan görüşmenin içeriği hakkında halkı bilgilendirme zahmetine katlanmıyorlar.

İktidarın önündeki seçenekler

Diğer taraftan, demokrasiden pek de haz etmeyen otoriter bir lider olarak Erdoğan’ın içine düştüğü meşruiyet krizi bu durumunu düzeltebilmesinin ilk yolu muhalefet üzerindeki baskıyı artırmak ve bazı illerden başlayarak ortaya çıkan seçim sonuçlarını kabul etmemekti. Bunu Van’da denedi ama başarılı olamadı. Kürtler demokratik haklarına sahip çıkarak direndiler ve CHP de açıktan onlara destek verdi.

İkinci yol ise dikkatleri dışarıya çekmekti. Bunu özellikle de Kuzey Irak ve Suriye’deki askeri politikalarıyla bir süredir yapıyor ama milliyetçilik de karnı aç insanlarda eskiden olduğu kadar etkili olmuyor artık.

Kaldı ki iktidar, Bölge’deki bu girişimlerinde ABD, Rusya ve İran gibi diğer oyun kurucuları da dikkate almak zorunda. Bir başka yumuşak karnı olan Filistin topraklarının işgali ile ilgili söylem üstünlüğünü ise seçimlerin bir diğer kazananı olan Yeni Refah Partisi’ne kaptırmış gibi görünüyor.

Yeni bir “çözüm süreci” beklentisi ne kadar gerçekçi?

Bu denli sıkışmış bir Erdoğan Rejimi, tıpkı 2003-2010 arasında olduğu gibi, neo liberal piyasacı ekonomi modeli üzerine oturtulmuş liberal parlamenter demokrasi ve Kürtlerle yeni bir çözüm süreci gibi bir seçeneği tekrar gündeme getirir mi?

Bir yandan, çok ağır bir kemer sıkma politikası uygularken, sokakta en son 1 Mayıs’ta görüldüğü gibi, tam bir polis devleti görüntüsü çizerken ve İktidar Blokunun küçük ortağı MHP’nin açık diktatörlük hevesleri sürerken, diğer yandan Erdoğan’ın böyle bir seçeneğe yönelmesi zor gibi görünüyor ama bütünüyle de imkânsız değil. Bu ancak iç toplumsal muhalefetin ve dışarının basıncıyla mümkün olabilir.

İktidara can suyu olma riski

Elbette başta Kürtler ve sosyalistler olmak üzere, toplumun önemli bir kesimi artık barış istiyor, eşitlik ve adalet istiyor, iş ve ekmek istiyor. Çatışmalara, kutuplaştırıcı dile son verilmesini istiyor. Ancak bu taleplerin Erdoğan rejimi tarafından kolayca manipüle edilebileceği unutulmamalıdır.

Bu konuda özellikle de ana muhalefet partisi CHP’nin yönetiminin müesses nizam tarafından kolaylıkla ikna edilme riski var. Bu ülkede söz konusu muhalefet partisinin bir önceki lideri, “Anayasa’ya aykırı ama bunu yapmak zorundayız” diyerek çok sayıda muhalif Kürt siyasetçinin içeri atılmasına yol açmamış mıydı? CHP’nin yeni yönetimini benzer bir hataya düşmekten alıkoyacak bir akıl ve irade partide mevcut mudur, yaşayıp göreceğiz.

Emek, barış ve demokrasi güçleri artık sahneye çıkmalı

Tam da bu noktada emek, demokrasi ve barış güçlerinin nasıl bir tutum takınması gerektiği son derece önemlidir. Burada yanıtlanması gereken soru şu olmalıdır;

 “Öznel niyetimiz farklı da olsa, meşruiyetini giderek yitirmekte olan bir otoriter rejime nesnel olarak yeniden meşruiyet kazandıracak, ona can suyu olabilecek işleri yapmalı mıyız?”

Bu bağlamda, örneğin, kendini muhalefette gören bazı siyasetçilerin ya da liberal iktisatçıların, ekonomiyi krizden çıkararak, yabancı sermaye girişlerini hızlandırarak, ödemeler dengesi krizini önleyerek ve bu süreçte ekonomiyi daha hızlı büyüterek yaratılacak olan kısmi istihdam ve gelirlerle yoksulların derdine çare olacağına inanmaları bizleri gerçekten endişelendirmelidir.

Uçuruma doğru son sürat gitmekte olan freni patlamış bir otobüste direksiyonu kontrol altına almak çok önemlidir ama bu müdahale otobüs yolcularını kurtarmaya yetmez. Önce otobüsü durdurmak, ardından da onun güvenli bir yoldan yolculuğuna devam etmesini sağlamak da gerekiyor.

Kısaca, İktidar Blokunun olası tuzakları konusunda, başta CHP olmak üzere, gerçek durumu göremeyen her yapıyı, her bireyi bilgilendirmek, bu konuda iktidarın politikalarını ve hamlelerini teşhir etmek ve bizi bekleyen daha büyük tehlikeler konusunda uyarmak gerekiyor. Unutmayalım ki faşizme giden yollar iyi niyet taşlarıyla döşelidir.

Sonuç: Sadece meşruiyet krizinin varlığı devrimci değişim için yeterli değil!

Emekten, ekolojiden ezilen kimliklerden ve halklardan yana radikal bir değişim gerekiyor. Ancak bu değişim için, “yönetenlerin yönetemez duruma gelmeleri” anlamına gelen politik krizin varlığı (ekonomik krize ilave olarak)  yeterli değil.

Ayrıca tarih bizlere defalarca kapitalizmin çok derin krizlerinden bile beslenerek daha güçlü biçimde çıktığını ve kendiliğinden de çökmediğini de kanıtladı. Onu çökertecek bir özneye ve örgütlü bir harekete ihtiyaç var.

Yani vizyonu olan, canlı bir özneye (siyasal hareket/siyasal parti) ihtiyaç var. Bu özne doğru politikalarla işçi sınıfı ve ezilen halklar içinde hızlı bir biçimde kitleselleşebilir.

Radikal değişimin, zaman içinde ortaya çıkacak bir liderliği, örgütlü bir kitle hareketinin inşa edilmesini ve sabırlı, örgütlü bir mücadeleyi gerektirdiği unutulmamalıdır. Bu bağlamda kendiliğinden karşı çıkışlar ya da protestolar yeterli değildir. Keza hayata geçirilebilir bir devrimci, antikapitalist  seçeneğin ve buna uygun bir paradigmanın da ortaya konulması gerekiyor.

Ayrıca, dürüstçe bir hesap verilebilirlik olmaksızın her hangi bir durumu doğru okuyabilmek ve doğru yönlendirebilmek de mümkün değildir. Kötümser analizler pasifizme, aşırı iyimserlikse maceracılığa neden olur ki bu da uzun vadede hayal kırıklığı ve sonrasında pasifizm ile sonuçlanır.

Dürüstlük ve şeffaflık, aşırı güveni ve faydasız kötümserliği yenebilecek tek güçtür. Bunları kendi de müesses nizamın (kurulu düzen) bir parçası olan ana muhalefet partisinin yapabilmesi (en azından şimdilik) mümkün değil. Böyle bir duyarlılığı ancak ezilen halkların ve işçi sınıfının yanında yer alan sol-sosyalist bir siyasal parti gösterebilir.

Ancak bugün hala böyle bir özne oluşturulabilmiş değil. Bu nedenle de asıl yapılması gereken, nesnel koşulların elverişliliğinden de hareketle, böyle bir özneyi hızla inşa etmektir. Çökmekte olan bir rejime “ülke ekonomisinin çıkarları” gibi soyut kavramlardan yola çıkarak cankurtaran simidini atmak, tarihsel olarak geriye dönüşü mümkün olmayan ama daha tehlikeli bir diğer yanlışı daha yapmaktan öte anlam taşımayacaktır.

Muhalefet olabildiğince çabuk sokaklara geri dönmeli ve iktidarı, neo-liberalizmi ve eşitsizlikleri teşhir edip, eleştirirken, aynı zamanda kitlelere ekonomik ve politik alternatifler anlamında neler yapabileceğini de gösterebilmeli ve halkın iktidar blokuna olan güvensizliğini, kendine olan güvene çevirebilmelidir. Çünkü halk sadece iyi sözler duymak değil, kararlılık görmek ve yanında olacağı özneye güvenmek ister.

Son olarak, olumlu bir boyutuyla, yaşamakta olduğumuz çoklu krizler, insan, barış ve doğa merkezli bir uygarlığın inşası için toplumsal enerjiyi de harekete geçiriyor. Emek, ekoloji, kadın hareketi, kimlik mücadeleleri gibi çok sayıda cephede aktif olan bu heterojen yükseliş, tarihsel yörüngeyi “barbarlaşmadan büyük devrimci demokratik bir değişime” doğru yeniden yönlendirerek muazzam bir güce dönüşebilir.

Dip notlar:

(1)    Jurgen  Habermas, Legitimation Crisis. London: Heinemann. 1976, s. 36.

(2)    James O’Connor,  The Fiscal Crises Of the State, St.Martin’s Press, New York,  1973, Bölüm 2, s. 40-64.

(3)    https://www.nakedcapitalism.com/the-economy-finally-doomed-erdogan-in-major-defeat-in-turkish-local-elections-what-comes (3 April 2024).

 

 

Dünya Basın Özgürlüğü Günü

 

Basın Özgürlüğü mü dediniz?

Mustafa Durmuş

5 Mayıs 2024

Sınır Tanımayan Gazeteciler (RSF) tarafından hazırlanan 2024 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi, Dünya Basın Özgürlüğü Günü’nde (3 Mayıs), açıklandı. (1)

Endeks 2002 yılından bu yana her yıl düzenli olarak hazırlanıyor. Kuruluş 2021 yılında medya ve akademik dünyadan uzmanlardan oluşan bir grubun yardımıyla yeni bir metodoloji de geliştirdi. Buna göre, bu yıl 180 ülke ve bölge, “siyasi bağlam, yasal çerçeve, ekonomik bağlam, sosyokültürel bağlam ve güvenliği” kapsayan beş göstergeye göre analiz edildi.

Kuruluş bu yıl “medya özerkliğine destek ve özgür haber yapma hakkına saygıda endişe verici bir düşüş ve devlet ya da diğer siyasi ve ekonomik aktörlerden gelen baskıda artış” olduğunun altını çiziyor.

Bu durum, sıralamanın oluşturulmasında kullanılan bu beş gösterge arasında, küresel ortalamada 7,6 puanlık bir düşüşle en fazla gerileyen göstergenin “Siyasi Gösterge” (Alt Endeks) olmasına dayandırılıyor.

Basın özgürlüğünde dünya çapında gerileme yaşanıyor

Analiz edilen 180 ülke ve bölgeden 138’inde ankete katılanların çoğunluğu ülkelerindeki siyasi aktörlerin dezenformasyon veya propaganda kampanyalarına aktif biçimde dahil olduğunu söylüyor. 31 ülkede siyasetin basına müdahalesi ise “sistematik” olarak tanımlanıyor.

Rapor yazarları ayrıca, Ekim 2023’ten bu yana gazetecilere ve medyaya yönelik rekor sayıda ihlalin yaşandığı Gazze’deki savaşa özellikle atıfta bulunarak, “gazetecilerin korunmasını sağlamak için uluslararası düzeyde siyasi irade eksikliğinin” altını çiziyor. Rapora göre, en az 22’si gazetecilik faaliyetlerini yürütürken olmak üzere, 100’den fazla Filistinli muhabir İsrail Ordusu tarafından öldürüldü.

Türkiye “çok ciddi ölçüde kötü durumdaki” ülkelerden biri

Daha geniş eğilimlere bakıldığında, 36 ülkenin endekste en kötü kategoride - basının durumunun “çok ciddi ölçüde kötü” olduğu - yer aldığı görülüyor. Aşağıdaki haritadan da görülebileceği gibi Türkiye bu 36 ülkeden biri. Ayrıca 49 ülke “zor durumda ülke” kategorisinde ve 50 ülke “sorunlu ülke” grupta yer alırken, 45 ülke “tatmin edici” ya da “iyi” bir duruma sahip. (2)

Diğer yandan, Norveç sekizinci kez üst üste birinci sıraya oturarak bir kez daha listenin zirvesinde yer alırken, onu Danimarka ve İsveç takip ediyor. Basın için en baskıcı ülkeler olarak kabul edilen son üç ülke ise Afganistan (178’nci sıra), Suriye (179’nci) ve Eritre (180’nci). Raporda şu ifadeler yer alıyor: “Son iki ülke medya için kanunsuz bölgeler haline geldi ve rekor sayıda gazeteci gözaltına alındı, kayboldu ya da rehin tutuldu.”

Otoriterlik arttıkça basın özgürlüğü yok oluyor!

Aşağıdaki tablo 2024 yılında, 180 ülke arasında, 100 puan üzerinden ortalama 31,6 puan ile ancak 158’nci sırada kendine yer bulabilen Türkiye’de otoriterleşmenin giderek artmasıyla birlikte medyadaki çoğulculuğun ortadan kalktığını gösteriyor. Üstelik Türkiye geçen yıla göre Siyasi Endekste (gösterge) beş sıra ve Hukuk Endeksinde dört sıra daha gerilemiş bulunuyor.

 

2024 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi Alt Göstergelerinde Türkiye’nin Yeri

	Genel Endeks	Siyasi Endeks	İktisadi Endeks	Hukuk Endeksi	Sosyal Endeks	Güvenlik Endeksi
Sıralamadaki Yeri (--/180)	158	165	165	150	150	155
Puanı (--/100)	31,6	20.02	28.91	37.38	37.05	34,63

Sonuç olarak

Temel insan haklarının, bütçe hakkının, işçi haklarının, kadın haklarının, farklı kimliklerin kültürel hak ve özgürlüklerinin ve genel olarak hukukun üstünlüğünün sürekli olarak aşındırıldığı, başta büyük medya olmak üzere iletişim ve propaganda kanallarının devletin, sermaye gruplarının ve sivil toplum olma özelliğinden uzak dini cemaatlerin doğrudan kontrolü altında olduğu bir ülkede basının özgür olması beklenemez.

Ülkedeki iktidar bloku iktidara yönelik eleştirileri önleyebilmek için, tutuklamalar, sürgünler ve devletin denetleyici örgütü konumundaki RTÜK ve İletişim Başkanlığı dâhil olmak üzere, her türden siyasal ve iktisadi baskı aracını kullanmaktan çekinmiyor.

Ülke halkları için büyük fedakârlıklara katlanmış olan sosyalist gazeteci Celal Başlangıç’ın, yaptığı eleştirel habercilik yüzünden, kendi yurdundan uzak bir ülkede sürgünde (Dünya Basın Özgürlüğü Günü’nde) hayatını kaybetmesi, aslında ülkedeki basın özgürlüğünün gerçek durumunu göstermeye yetiyor.

Dip notlar:

(1)  https://rsf.org/en/2024-world-press-freedom-index-journalism-under-political-pressure (3 May 2024).

(2)  https://www.statista.com/chart/13640/press-freedom-index (3 May 2024)

 

 

Bretton Woods İkizleri

 

IMF ve Dünya Bankası küresel kapitalizmin hizmetinde

Mustafa Durmuş

26 Nisan 2024

Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası’nın (WB) 2024 Bahar ana toplantıları 17-19 Nisan, yan toplantıları ise 15-20 Nisan günleri arasında Washington’da yapıldı.

Bu yılki toplantılarda, resesyona yol açmaksızın enflasyonu düşürme bağlamında, “yumuşak iniş stratejisinin sonuçlarının değerlendirilmesi”, “artan iklim finansmanı ihtiyaçlarının karşılanması” ve “yüksek küresel borç stokları” gibi konular ele alındı.

İkizlerin Nisan toplantılarının gündemi

Ayrıca her iki kurum, Orta Doğu ve Tayvan Boğazı da dâhil olmak üzere artan küresel gerilimlerin, şu anda beklenenden daha iyi görünen ekonomik gidişatı nasıl kesintiye uğratabileceği konusunu da ele aldılar.

Bu gerilimlerin, temel gıda, enerji-petrol ve yarı iletkenler gibi önemli küresel ürünlere yönelik ciddi küresel tedarik zinciri kesintilerine neden olabileceği ve bunun da arz yönlü olarak enflasyonu tetikleyebileceği hususu üzerinde duruldu.

Ancak uzmanlara göre, her iki kurumun da kredi verme kapasitelerinin arttırılması çabaları da dâhil olmak üzere, bu bahar toplantılarında büyük reformlar konusunda önemli bir gelişme sağlanamadı. (1) Yani bu kurumların reforma tabi tutulması gibi asıl önemli konuları ele almak başka bir bahara kalmış gibi görünüyor.

IMF ve Dünya Bankası raporları ne diyor?

Bu toplantılar sürerken, bir yandan da, iki kurumca hazırlanan düzenli raporlar peş peşe açıklandı. Bunlardan IMF’nin “Dünyanın Ekonomik Görünümü” başlıklı raporunda, dünyaya, çeşitli bölgelere ve ülkelerin ekonomilerine ilişkin gelecekle ilgili olarak, başta ekonomik büyüme ve enflasyon olmak üzere, çeşitli makroekonomik tahminler yapılıyor.

Örneğin IMF, dünya ekonomisinin 2024 ve 2025 yıllarında ortalama yüzde 3,2 büyürken, enflasyon oranlarının aynı yıllar için ortalama yüzde 2,8 ve yüzde 2,4 olacağını, bunda da izlenmekte olan yumuşak iniş politikalarının etkili olacağını öngörüyor. (2)

ABD dünya ekonomisinin lokomotifi, Avrupa durgunlukta

IMF, “ABD ekonomisi pandemi öncesi trendini çoktan aşmış durumda” tespitini yaparak, ABD ekonomisinin dünyanın büyümesinde lokomotif görevi üstleneceğini düşünüyor.

Zira en gelişmiş yedi kapitalist ekonomi (G7) arasında ABD ekonomisinin büyüme hızının 2023’te yüzde 2,5’ten 2024’te yüzde 2,7’ye yükselmesini bekliyor. Bu oran diğer G7 ülkelerinin ekonomik büyüme hızlarının yaklaşık iki katı. “Fransa, Almanya, İtalya, Japonya ve Birleşik Krallık ise yüzde 1’in altında bir büyüme ile durgunluk içinde kalmaya devam edecekler”, tespiti yapılıyor.

Bu durum, ABD’de yılsonundaki başkanlık seçimlerinde Trump’ın yeniden başkan seçilmesinin güçlü bir ihtimal olduğu dikkate alındığında, şaşırtıcı olmalı. Zira genelde, pro-faşist liderlerin ve partilerin ekonomide işler iyiye giderken yükselişe geçmediği, aksine ekonomik koşulların kötüleşmesi durumunda popüler hale geldikleri görülüyor.

“Yükselen ve Gelişmekte Olan Ekonomiler” olarak adlandırılan ülkeler arasında ise Hindistan ekonomisinin yılda yüzde 6’nın üzerinde bir hızla büyümesi beklenirken, Çin ekonomisindeki büyümenin yüzde 5’in altına düşmesi öngörülüyor.

Son 30 yılın en zayıf büyümesi önümüzde: Verimlilik artışları yavaş, küresel borçlar dağ gibi!

Ancak Covid-19 pandemisinden önceki beş yılda küresel büyüme ortalama yüzde 3,4 gibi kayda değer bir oranda gerçekleşmişti. Diğer yandan IMF’nin bu raporda, önümüzdeki beş yıldaki ekonomik büyümenin muhtemelen otuz yılı aşkın bir sürenin en zayıfı olacağı konusunda ülkeleri uyardığını da belirtmekte yarar var.

Keza dünya ekonomisine ait göreceli iyimserliğin, zayıf verimlilik artışı, artan ticaret savaşları ve yoksul küresel Güneydeki borç krizini gizlediğinin de altının çizilmesi lazım. Nitekim her iki kuruluşun raporları da bu duruma dikkat çekerek finansal risklerin sürmekte olduğuna vurgu yapıyorlar. Kısaca içinde bulunduğumuz bu 10 yılı, en iyi ihtimalle, “ılımlı yıllar” olarak nitelendiriyorlar.

Savaşlar ve ekonomik milliyetçilik büyümenin önünde engel

Nitekim Bloomberg, dirençli gibi görünen küresel ekonominin artan borç ve küresel eşitsizliği maskelediğini ileri sürüyor. Ona göre dünya ekonomisi bu yıl ancak yüzde 2,9 büyüyebilecek ve dünya bir krizden kurtulmuş gibi görünse de, savaşlar ve ekonomik milliyetçilik pek çok ülkeyi daha kötü durumda bırakacak.

Yani “2024’ün giderek daha umut verici hale gelen iktisadi hikâyesi, yumuşak bir inişe doğru giden ancak aynı zamanda daha tehlikeli, bölünmüş, borçlu ve eşitsiz hale gelen bir dünyadan oluşuyor”. (3)

Dünya ekonomisinin bu hali bize, kâr oranlarındaki bir düşüş ile birlikte ilerde,   tıpkı 1929-33 ve 2008-2009 kapitalist krizleri gibi bir kriz sürecine girilebileceğini ve bu gerçekleştiğinde yeni bölgesel savaşların ya da gerilimlerin hatta dünya çapında bir savaşın da ortaya çıkabileceğini düşündürüyor.

Enflasyon küresel olarak düşüyor ancak

Fiyat istikrarı anlamında IMF büyük gelişmiş ekonomilerin çok uzak olmayan bir gelecekte yumuşak bir iniş yapacağı konusunda iyimserliğini koruyor. IMF, ayrıca G7 ülkelerinde enflasyonun uzun vadeli ortalama ve hedef seviye olan yüzde 2’ye (üstelik 2025 gibi kısa bir sürede) dönmesini ve bu arada nispeten yavaş da olsa ekonomik büyümenin devam etmesini bekliyor.

Ancak bu öngörü çok iyimser zira İsrail ve İran arasında tırmanan gerilimin de ortaya koyduğu gibi, siyasal ve jeopolitik risklerle dolu bir dünyada bu olayların başta enflasyon olmak üzere bazı ekonomik sonuçlarının olması kaçınılmaz. Ukrayna-Rusya savaşı bunun en somut örneği.

Yoksulluk ve eşitsizlikler arttı

Dünya Bankası raporunda ise, 2022 yılında dünyada 712 milyon insanın aşırı yoksulluk içinde yaşarken (günde 2,15 dolardan daha az bir gelirle geçinenler) bu sayının 2019 yılındakinden 23 milyon daha fazla olduğuna dikkat çekiliyor.

IMF Başkanı Georgieva, düşük gelirli olarak sınıflandırılan 69 ülkenin toplam gayrisafi yurtiçi hasılasının, eğer Covid-19 pandemisi yaşanmasaydı ortaya çıkacak olan büyüklüğünden yüzde 10 daha az olduğunu ve ekonomilerin hükümet bütçelerini tüketen borç ana para ve faizi geri ödeme maliyetleri nedeniyle zorlandığını ileri sürüyor.

Ayrıca “büyümenin bundan böyle yavaş olma ihtimalinin yüksekliği nedeniyle yoksul ülkelerin diğerleriyle arayı kapatma şansının daha da azaldığına, gerçekten ölüm kalım savaşı veren, ekonomik ve sosyal zorluklarla karşı karşıya olan ülkelerin varlığına” dikkat çekiyor.

Faiz indirimi kararlarında frene basıldı, bunun azgelişmiş ülkeler için önemli sonuçları olacak

Hükümetler, işletmeler ve yatırımcılar için bir diğer endişe kaynağı ise bu yılın faiz indirimleri yılı olması gerekirken, bunun tam olarak gerçekleşmemesi. Zira gelişmiş ekonomilerdeki bazı merkez bankaları, fiyat baskılarının devam ettiğini gösteren raporlar ışığında, daha temkinli bir yaklaşım benimsiyorlar. Örneğin ABD’de son dönemde enflasyonda görülen artış, bazı FED yetkililerinin faiz indirimi için gelecek yıla kadar bekleyebileceklerini öne sürmelerine neden oldu.

Küresel merkez bankalarının faiz indirimi konusundaki suskunluğunun borç batağına saplanmış bir dünya için çok önemli sonuçlar doğuracağı çok açık. Öyle ki IMF’ye göre bazı düşük gelirli ülkeler GSYH’lerinin yüzde 13’ünü borç servisi için harcıyor. Birleşmiş Milletler (UN) ise, 3,3 milyar insanın, hükümetlerin eğitim ya da sağlıktan çok faize harcama yaptığı ülkelerde yaşadığını tahmin ediyor.

Trump, Modi: Kaotik bir dünya!

Ancak iktidarlar ekonomik milliyetçiliği pompalamaya devam ettikçe durum daha da kötüleşebilir. D.Trump’ın ABD’deki başkanlık seçimlerine gidilirken yapılan anketlerde önde gitmesi, diğer pro- faşist ya da aşırı sağcı popülist liderlerin Avrupa’da zemin kazanması ve Hindistan’da N. Modi gibi bir pro-faşist liderin başkanlık seçimlerini üçüncü kez kazanacağına kesin gözüyle bakılması, barış isteyen herkes için umutlu olmaktan ziyade belirsiz ve potansiyel olarak kaotik görünüyor.

Türkiye ekonomisi yüksek büyümeyi sürdüremeyecek

Raporların Türkiye ekonomisi ile ilgili olarak söyledikleri en önemli şey,  önümüzdeki yıllarda Türkiye ekonomisinin eskiden olduğu kadar yüksek büyüme hızları ile büyüyemeyecek olması.

Örneğin IMF raporuna göre, Yükselen Ekonomiler ve Gelişmekte Olan Ekonomiler sırasıyla; 2024’te yüzde 4,2 ve 2025’te yüzde 4,2 büyüyecekler. Türkiye ekonomisi ise bu ortalamanın altında olmak üzere; 2024 yılında yüzde 3,1 ve 2025 yılında yüzde 3,2 büyüyecek ve büyüme hızı ancak 2029 yılında yüzde 3,5’e çıkabilecek.

Dünya Bankası da benzer biçimde, Hazine ve Merkez Bankası tarafından hayata geçirilen makroekonomik konsolidasyon çabalarının iç talebi baskılamasına atıfta bulunarak, Türkiye ekonomisindeki büyümenin bu yıl yüzde 3’e gerileyeceğini öngörüyor.

2009’dan bu yana en düşük büyüme serisi önümüzde

Bu, Covid-19 pandemisinden etkilenen yıllar hariç olmak üzere, 2009’dan bu yana ekonomik büyümede en düşük seviye demek oluyor (o yıl ekonomi 2008 krizinin etkisiyle yüzde 4,7 oranında küçülmüştü). Bir başka anlatımla, ekonomik büyüme 2025 yılında yüzde 3,6’ya ve 2026’da yüzde 4,3’e çıksa da, ekonomi eskisi canlı olmayacak.

Kuşkusuz ekonomik büyümedeki bu yavaşlamanın gelir dağılımı, işsizlik ve yoksulluk başta olmak üzere önemli sosyal olumsuz etkileri olacak, bu da son yılların en büyük ekonomik hak ve refah kayıplarına uğramış olan başta işçi sınıfı olmak üzere emekçilerin nesnel olarak mücadelelerinin artmasına, sınıf mücadelesinin keskinleşmesine neden olacaktır.

Ayrıca bu gelişmenin bazı önemli siyasal sonuçlarının olması da beklenebilir. Öyle ki, kimlik meselelerini ön plana çıkaran siyaset ekonomi iyi giderken işe yarıyor, buna karşılık kalıcı yüksek enflasyon ve hayat pahalılığı sırasında pek işe yaramıyor. Büyüyen ekonomi her zaman Erdoğan’ın popülaritesinin en büyük parçasıydı, kimlikler üzerinden yürütülen kutuplaştırıcı siyaset de bu popülerliğin devamını sağlıyordu. Ancak son 22 yıldır Erdoğan’ın en büyük gücü olan canlı ve büyüyen ekonomi şimdi onun zayıf karnı haline geldi (İsrail ile olan ticaretin sürmesinin neden olduğu taban kaybına ilave olarak). 31 Mart yerel seçimlerinde iktidar blokunun aldığı yenilgi bunun somut bir kanıtı.

Dünya Bankası kredileri borç stoklarının artmasıyla ve daha fazla sömürü ile sonuçlanıyor

IMF ve Dünya Bankası'nın Bahar Toplantılarında, sayıları milyarları bulan insanın hayatını değiştirecek (genelde kötü yönde) önemli küresel ekonomik kararlar alınıyor. İşin ironik yanı bu kurumların, dünyada aşırı yoksulluğu gidermek için çaba gösterdiklerini ilan etmeleri. Öyle ki örneğin Dünya Bankası'nın resmi web sitesinde böyle yazıyor:

“Dünya Bankası'nın rolü, yoksul üyelerinin hükümetlerine ekonomilerini iyileştirmeleri ve halklarının yaşam standartlarını yükseltmeleri için borç para vererek yoksulluğu azaltmaktır.”

Bu sözler kulağa hoş gelse de, bir ülkeyi daha da borç batağına iterek ülke insanı ve ekonomisi yoksulluktan kurtarılamaz.  Tam tersine daha fazla dış borç demek alan ülkelerin bağımsızlığının yitirilmesi, bu da merkez ülkelerdeki sermaye birikiminin önünün açılması demektir. Kısaca Dünya Bankası azgelişmiş ülkelere yardım amacıyla bu programları hayata geçirmiyor, merkez ülkelerdeki sermaye ve servet birikiminin hızlanması için bir yol olarak bunlara aracılık ediyor.

Bu konuda sadece aşağıdaki örnek bile bu kuruluşun gerçekte neye hizmet ettiğini ortaya koymaya yeterlidir. (4)

Kalkınma adına Bugala Adası yağmalandı

“Uganda'nın Kalangala bölgesindeki Bugala Adası adlı uzak bir bölgede yaşayan topluluklar, bölgelerinin Uganda Hükümeti tarafından büyük bir fabrikanın kurulacağı yer olarak seçildiği haberini aldıklarında, elektrik, daha iyi yollar ve su taşımacılığı altyapısı, hastane, daha iyi okullar ve hatta gençler için iş vaatleri nedeniyle bunu büyük bir heyecan ve coşkuyla karşıladılar. Ancak bunun hiç bitmeyecek bir kâbusun başlangıcı olacağını, çocuklarının topraklarını ve miraslarını kaybedeceklerini, evlerinin ve bahçelerinin köşelerinde ustalaşmış görme engelli çocuklarının ve yetişkinlerinin yeni sınırları yeniden öğrenmek zorunda kalacaklarını bilmiyorlardı.

Kalangala Oil Palm Uganda Limited (OPUL) Projesi adı verilen bu proje 1998 yılında Dünya Bankası ve Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu'nun (IFAD) teknik ve mali desteğiyle Uganda Hükümeti tarafından bir Kamu Özel Ortaklığı (PPP) olarak başlatıldı. Projenin amacı Uganda'nın en ücra ve en yoksul bölgelerinden birinde kalkınmayı teşvik etmekti. Dünya Bankası Uluslararası Finans Kurumu (IFC) sponsorluğundaki proje, BIDCO Africa Limited ve BIDCO Uganda Limited ile OPUL arasında doğrudan bir bağlantı var. Çünkü IDCO Africa Limited, Oil Palm Uganda Limited'in (OPUL) yüzde 90’ına sahip olan BIDCO Uganda’nın önemli bir hissedarı.

Bu şirket, 10.000 hektarı Victoria Gölü'ndeki Kalangala Adaları'nda olmak üzere 40.000 hektardan fazla doğal orman arazisini palm yağı plantasyonları kurmak üzere satın aldı. Ancak halk bundan mutlu değil, pek çok topluluk, ellerinden alınan araziler için hala tazminat talep ediyor. Dahası, bu topluluklar, özellikle de kadınlar ve gençler, herhangi bir araziye sahip olmadıkları veya herhangi bir araziyi kontrol etmedikleri için küçük arazi tazminatından yararlanamadılar. Söz verilen işler bir türlü gelmediği için işsizlikle, toprak kaybı nedeniyle gıda üretiminin etkilenmesi sonucu gıda güvensizliğiyle, işsiz ve yoksul insan sayısındaki artış nedeniyle güvensizlikle, özellikle şirketin plantasyonlarda ve endüstride çalışmak üzere bölge dışından ve ülke genelinden insanları getirmesiyle nüfus arttığı için HIV/AIDS yaygınlığındaki artışla boğuşmaya devam ediyorlar”. (5)

Özetle, Dünya Bankası, Uganda’nın en yoksul bölgelerinden birinde bir palmiye yağı plantasyonunu projesine finansman sağladı, bunu yaparken de yerli halka altyapı, iş ve refah vaat etti. Halkın elde ettiği şeyler ise emek sömürüsü, toprak gaspı ve kalıcı sağlık sorunları oldu.

Sonuç olarak

Bu örnek Dünya Bankası'nın gerçek işlevinin ne olduğunu göstermeye yetiyor: Zenginler için servetlerini büyütmek, mevcut yeni sömürgeci statükoyu sürdürmek ve ekonomik krizin faturasını emekçi halklara ödetmek. Temsil ettikleri emperyalist çıkarları karşılandığı sürece hem Dünya Bankası hem de IMF küresel ekonomide asla radikal değişiklikler yapmazlar ki her iki kurumda da etki anlamında, başta ABD olmak üzere batı emperyalizminin belirleyiciliği çok açıktır.

Ayrıca, borçlu ülkelerin Dünya Bankası gibi kuruluşlara olan borçlarını geri ödeyebilmeleri için (sadece reel ücretleri baskılamak değil), halka dönük kamusal hizmetleri ve kamu harcamalarını da kısmaları gerekiyor.

Nitekim yüksek bir enflasyon ve yoksulluk olmasına rağmen asgari ücretin bu yıl ikinci kez artırılmayacağının açıklandığı Türkiye’de imzalanan 18 milyar dolarlık ek Dünya Bankası kredisinin ardından Bakan Şimşek kamu harcamalarında kısıntı yapılacağını açıkladı. (6)

Bu da işçiye-memura-emekliye daha da düşük ücret artışı, işsizlere daha az işsizlik yardımı, öğrencilere daha kötü eğitim ve hastalara daha yetersiz sağlık hizmetleri ve ekonomi için daha zayıf bir altyapı anlamına geliyor.

Sağcı neo-liberal düşüncenin özellikle de 12 Eylül askeri darbesi sonrasındaki süreçte hâkim ideoloji haline gelmesi yüzünden, bugün başta liberaller olmak üzere (hatta bir kısım solcu) IMF ve Dünya Bankası’nı kurtarıcı olarak görüyor.

Oysa bu iki kurumun kuruldukları yıl olan 1944’ten bu yana işlevlerinde özde bir değişiklik yok: O yıllarda kurulan yeni dünya düzeninin yeni efendisi olan ABD ve onun müttefiki Avrupa emperyalizmine hizmet etmek görevleri bugün de aynen sürüyor. Bugün NATO nasıl askeri olarak emperyalist-kapitalist sistemin aracı ise, IMF, Dünya Bankası (ve Dünya Ticaret Örgütü/WTO) aynı sistemin iktisadi ve mali araçlarıdır.

Ezcümle, emperyalizme (Japon, Rus ve Çin emperyalizmi de dâhil olmak üzere), NATO, IMF, WB ve WTO gibi örgütlere ve bunların ülke içindeki yerli işbirlikçilerine ve kuşkusuz kapitalist sisteme karşı uluslararası işçi sınıfının ve dünyanın tüm ezilen halklarının birlikte mücadelesini örmekten başka kalıcı bir kurtuluş yolu görünmüyor.

Dip notlar:

(1)  https://www.cfr.org/in-brief/imf-and-world-bank-spring-meetings-what-know (12 April 2024).

(2)  International Monetary Fund, World Economic Outlook, Steady but Slow: Resilience amid Divergence, April 2024, s.10, 138, 142.

(3)  https://www.bloomberg.com/news/articles/global-economy-soft-landing-masks-growing-debt-inequality (15 April 2024).

(4)  The view from Uganda - Faith Lumonya, https://www.fightinequality.org/blog/view-uganda-faith-lumonya (20 Nisan 2024).

(5)  Agh.

(6)  https://www.bloomberght.com/bakan-simsek-harcamalarda-mumkun-oldugu-olcude-kesintiye-gidecegiz (19 Nisan 2024).

 

Enflasyon beklentisi

 

Halkın enflasyonun düşeceğine inandırılması çabası iktidar blokunun çaresizliğinin göstergesi

Mustafa Durmuş

22 Nisan 2024

Geçen haftalarda yayımlanan IMF ve Dünya Bankası raporları enflasyonun küresel olarak düşmeye devam edeceğini ileri sürerken, Türkiye tam bir negatif ayrışma yaşayarak, hem bu yılı hem de önümüzdeki iki yılı çift haneli enflasyon rakamları altında geçirecek gibi görünüyor.

Enflasyonda dünya beşincisi ve OECD birincisi ülkeyiz

Dünya Bankası’nın raporunda Türkiye’de önümüzdeki üç yıllık süre için enflasyon oranları şöyle tahmin ediliyor: 2024’te yüzde 57,8; 2025’te yüzde 28,9 ve 2026’da yüzde 16,4. (1) IMF ise Türkiye’de bu yıl enflasyonun yüzde 64,8; seneye yüzde 45,0 ve 2026’da yüzde 28,3 olacağını öngörüyor. (2)

Aşağıdaki tablodan da görülebileceği gibi, Türkiye’deki enflasyon dünyanın geri kalanı ile kıyaslanamayacak kadar yüksek. Ülke enflasyonda dünya beşincisi ve OECD birincisi konumunda.

Gıda enflasyonu Avrupa’da düşerken Türkiye’de artıyor!

Enflasyon içinde kuşkusuz gıda enflasyonu geniş kitleleri en fazla etkilen bir enflasyon. İstatistikler Avrupa’da gıda enflasyonunun en son Ukrayna savaşından önce görülen seviyelere gerilediğini gösteriyor. Bu durum hammadde fiyatları için de geçerli.

Başka bir deyişle, büyük ölçüde savaşın başlamasıyla, ancak aynı zamanda Covid-19 pandemisi sonrası yeniden açılmaya tepki olarak uluslararası fiyatları yükselten gereksiz bir piyasa tepkisine neden olan fiyat şoklarının hemen hepsi şimdi ortadan kalktı veya çok yakında çok fazla etkisi kalmayacak.

 Türkiye’de ise gıda enflasyonu ENAG’ a göre Mart ayında aylık yüzde 10,06 ve TÜİK’ e göre yüzde 3,40 oldu. TÜİK’ e göre genel olarak TÜFE’deki aylık artış ise yüzde 3,16 olarak gerçekleşti. (3)

Yani Türkiye’de emekçilerin bütçesi içinde en az yüzde 25 oranında bir yer kaplayan gıda ve alkolsüz içecekler hem genel enflasyondan hem de Avrupa ülkelerindeki gıda enflasyonundan yüksek seyrediyor. Üstelik Avrupa’da gıda enflasyonu düşerken Türkiye’de artmaya devam ediyor.

Bu arada, TÜİK’ in açıkladığı enflasyonun bağımsız iktisatçılar grubu ENAG’ ın hesapladığı enflasyonun ancak yarısı kadar olduğunun altını bir kez daha çizelim.

Resmi TÜİK enflasyonunun bile yüzde 65’e yaklaşması, her türden parasal sıkılaştırma ve politika faizi oranlarının yüzde 50’ye kadar yükseltilmesine rağmen enflasyonda bir iniş gerçekleşmediğini gösteriyor. Kısaca, iktidar blokunun ekonomi yönetimi açısından da son derece başarısız olduğu gün gibi ortada.

“İniş yok” senaryosu gerçekleşir mi?

Böyle olunca, Türkiye’de olduğu gibi, ekonomi büyümeyi sürdürürken, alınan her türlü tedbire rağmen enflasyonu düşürme konusunda başarısız kalınma haline  “iniş yok” senaryosu (no landing) adı veriliyor.

Yani ‘yumuşak iniş’ ve ekonomik faaliyette keskin bir düşüş ve işsizlikte önemli bir artış pahasına enflasyonu düşürmeyi tanımlayan ‘sert iniş’ in aksine, ‘iniş yok’ senaryosu, ekonomik büyümenin, merkez bankasının enflasyonu düşürme çabalarına rağmen enflasyonu düşürmede başarısızlığıyla çakıştığı bir sonucu tanımlıyor. (4) Türkiye ekonomisi şu anda bu senaryoyu yaşıyor. Yavaşlayan hızda da olsa büyüme devam ediyor ama enflasyon düşmüyor.

Şimşek: “Enflasyonun tek haneye indirilmesi en önemli önceliğimiz”

Maliye Bakanı Şimşek, IMF ve Dünya Bankası Bahar Toplantıları için bulunduğu ABD’de IMF’nin Avrupa departmanından sorumlu direktörü A. Kammer ile yaptığı basına açık görüşmede, “Türkiye'nin en acil ekonomik önceliğinin fiyat istikrarını yeniden sağlamak olduğunu, ancak ülkenin deprem harcamalarının neden olduğu bütçe açığından ve bölgedeki çatışmalardan kaynaklanan zorluklarla da karşı karşıya olduğunu” söyledi.

Şimşek ülkedeki reformların uluslararası yatırımcıların güvenini yeniden kazandığını ve bunun da tahvil spreadlerinin daralmasıyla kanıtlandığını, ancak şu anda yüzde 60’ın üzerinde seyreden enflasyonun kontrol altına alınmasında Merkez Bankası’na daha fazla destek sağlamak için hükümetin mali duruşunu da sıkılaştırması gerektiğini de sözlerine ekledi. (5)

 “Halk inanırsa enflasyon düşecekmiş!”

Bu konuşmada daha çok jeopolitik olumsuzlukların enflasyonun aşağıya çekilmesinde engel oluşturduğunu söyleyen Şimşek konuşmasında, sorunun halkta olduğunu belirtti ve yüksek enflasyondan halkı sorumlu tuttu. Kendi sözleriyle “halkın enflasyonun ineceğine inanması gerektiğini” söyledi. Yani toplam talebin aşağıya çekilerek enflasyonun düşürülebilmesi için halkın sabretmesi, iktidara olan inancını yitirmemesi ve daha az harcaması gerektiğini söyledi.

Oysa IMF ve Dünya Bankası’nın yukarıda verdiğimiz enflasyon tahminleri daha bu iki kuruluşun bile Türkiye’de yürütülen politikalarla enflasyonun düşürüleceğine pek inanmadıklarını gösteriyor.  Bu durumda yüksek enflasyon artık hayatının önemli bir parçası haline gelmiş olan halkı enflasyonun düşeceğine nasıl inandırılacaktır?

İnanç Odaları mı?

Bu noktada her halde, önce TÜİK resmi enflasyon verilerini düşük göstermeye devam edecek ve hala enflasyonun düşeceğine inanmayan varsa onlar için ülkenin her yerinde, bir zamanlar kurulan ikna odaları benzeri inanç odaları oluşturulacak, camilerde imamlar da “ey iman edenler inanınki enflasyon düşecektir” mealinde vaazlar verecek.

İşin şakası bir yana, toplumun inandırılmasını esas alan ancak kendi zaten son derece tartışmalı olan ‘Enflasyon Beklentileri Yaklaşım’ ülkede çok yanlış anlaşılıyor ve anlatılıyor.  Öz itibarıyla da “iyi düşünelim iyi olsun” gibi metafizik bir yaklaşıma indirgeniyor. Ancak enflasyon artışına neden olan bunca maddi sorun ortada iken ve bunlara değinilmezken enflasyonun düşeceğine inanmak saflık, inandırılmak ise bir tür aptallık olabilir.

Bu yüzden de siyasal İslamcı iktidarın son yıllarda her sıkıştığında ya da seçim dönemlerinde, hem camiye hem de kışlaya başvurduğu gibi, nesnel olarak bu iktidarın uluslararası finans kapitalin sözcülüğünü yapan bir bakanının da modaya uymaması için bir neden yok.

Bu arada eğer olur da halkımız inandırılarak enflasyon düşürülürse (!), bu durum iktisat literatürüne, Türkiye’deki neo liberal siyasal İslamcı iktidarın bilimsel katkısı olarak geçer ve ders kitaplarında yerini alır. Üniversitelerde makro iktisat derslerine de artık dönüşümlü olarak psikologlar ve imamlar girerler. Giderek dini bir ideolojiye dönüşmekte olan burjuva iktisadı da böylece evrimini tamamlamış olur.

Sonuç olarak

Önce NAS denilerek çok yanlış bir zamanda ısrarla politika faizleri düşürüldü. Böylece bizlere dünyanın en pahalı iktisadi deneyimlerinden biri yaşatıldı. Böylece kucağımıza bir enflasyon bombası bırakıldı. Yaklaşık iki yıl sonra mecburen Ortodoks para politikalarına geri dönüldü ve faizler artırılmaya başladı. Buna rağmen enflasyon düşmedi ama örneğin Merkez Bankası başkanlarından H. Gaye Erkan iktidardan düştü.

Şimdi Bakan Şimşek “ halkı enflasyonun düşeceğine ikna etmemiz gerektiğini” söylüyor. Oysa ikna edilmesi gerekenler halk değil. Halk her gün artan fiyatlar karşısında kendini korumaya, yaşamını sürdürmeye çalışıyor. İktidarın asıl ikna etmesi gerektiği kesim aşırı fiyatlamalarla yüksek kârlar elde ederek enflasyonu da fırlatan sermaye kesimi, enflasyon fırsatçıları, halk yoksulluk ve açlıkla boğuşurken, Monaco’da yediği karidesi paylaşanlar, kolunda yarım milyon liralık Rolex saati ile millet edebiyatı yapanlar ve devletin uçağı ile ailesi ile birlikte özel tatile gidenler olmalı.

Aslında Bakan Şimşek’in bu sözleri, bir yandan enflasyonun sorumlusu olarak dolaylı bir biçimde halkı gösterirken, diğer yandan da iktidar blokunun enflasyon konusunda ne yapacağını bilmediğinin ve tam bir çaresizlik içinde olduğunun bir göstergesi.

Özetle, bu ülkede sadece enflasyonun, değil, hayat pahalılığının, yoksulluğun ve işsizliğin de indirilebilmesi ve ülkede halk demokrasisinin inşa edilebilmesi için, emek, demokrasi ve barış güçleri tarafından önce öncelikle iktidar blokunun demokratik yollardan iktidardan indirilmesi ve bu hedeflere uygun yeni bir ekonomik ve politik paradigmanın hayata geçirilmesi gerekiyor.

Dip notlar:

(1)    World Bank, Unleashing the power of the private sector, Europe and Central Asia Economic Update, Spring 2024, s. 108.

(2)    IMF, World Economic Outlook, Steady but Slow: Resilience amid Divergence, April 2024, s.10, 138, 142.

(3)    ENAG Aylık Enflasyon Haber Bülteni (3 Nisan 2024); TÜİK Tüketici Fiyat Endeksi Mart 2024 (3 Nisan 2024).

(4)    https://www.statista.com/chart/32121/likely-outcome-in-global-inflation-crisis (18 April 2024).

(5)    Türkiye: Moving Forward in a Volatile Global Economy, https://www.youtube.com (18 Thursday 2024).