Belfast Anlaşması

 

‘İyi Cuma Anlaşması’ndan Türkiye’deki barış süreci için çıkartılacak dersler

Mustafa Durmuş

15 Ağustos 2025

İktidar Blokunun “Terörsüz Türkiye”, buna karşılık Kürt Ulusal Hareketinin “Barış ve Demokratik Toplum Çağrısı” olarak adlandırdıkları bu süreçte, PKK’nin feshi ve sembolik silah bırakmanın ardından önemli bir adım daha atıldı ve TBMM’de “Milli Dayanışma, Kardeşlik ve Demokrasi Komisyonu” kuruldu. Bu aşama önemli zira uzunca bir süredir başta Kürt tarafı ve CHP olmak üzere muhalefet de Kürt Sorununun çözüm yerinin Meclis olduğuna işaret ediyordu.

Gizlilik mi devletin gölgesi mi?

Ancak Komisyonun ilk toplantısına, Komisyonda bu yönde alınmış bir karar olmamasına rağmen, Meclis Başkanının davetiyle, güvenlik bürokrasisinin adeta çıkarma yapması ve toplantının gizli yapılması Komisyon çalışmalarının bağımsızlığı konusundaki soru işaretlerini artırıyor. Dolayısıyla da bu Komisyonun şeffaf ve demokratik bir biçimde çalışması konusundaki endişeleri büyütüyor. 

Ayrıca kamuoyunda AKP iktidarının geçmişteki tutumundan dolayı (Dolmabahçe Mutabakatının sonlandırılması gibi), her an bu görüşmeleri sonlandırma korkusu yaşanıyor bu da sürece verilen toplumsal desteğin büyümesini önlüyor. Her olayı emperyalizm ve komplo teorileri ile açıklamayı seven ulusalcıların karşı propagandası ve bu yönde bazı aşırı sağcı partilerin sürece karşı ortak mitingler düzenlemeye başlamaları ise sürecin bıçak sırtında yürümesine neden oluyor.

Kuzey İrlanda iç savaşı deneyimi

Tüm bunlar haklı olarak kafa karıştırıyor. Diğer yandan barış umudu toplumun çoğunluğunda sürüyor. Bu gelişmeleri sağlıklı yorumlayabilmek için benzer sorunları benzer yöntemlerle başarılı bir biçimde çözmüş olan bazı ülkelerin deneyimlerine bakmak yararlı olacaktır. Bu deneyimlerin başında kuşkusuz Kuzey İrlanda geliyor.

Kuzey İrlanda, 1960'ların sonlarından 1998’e kadar, The Troubles (sorunlar) olarak adlandırılan ve İrlanda Cumhuriyeti ile yeniden birleşmek isteyen Cumhuriyetçiler (çoğunlukla Katolik) ile Birleşik Krallık'ın bir parçası olarak kalmak isteyen Birlikçiler (çoğunlukla Protestan) arasında, siyasi ve dini açıdan derin bir kutuplaşmaya yol açan bir iç savaş yaşadı. Bu savaşta, 3 bin beş yüzden fazla insan hayatını kaybederken, on binlerce sivil ve asker yaralandı ve tüm topluluklar derin bir bölünme yaşadı. Şiddet, Kuzey İrlanda'nın ötesine de yayıldı ve İngiltere ve İrlanda Cumhuriyeti'ne yönelik saldırılar gerçekleşti. (1)

Ancak, bu aşırı kutuplaşma ve mezhepçi şiddete rağmen, Kuzey İrlanda uçurumun kenarından geri dönmesini bildi. ‘İyi Cuma Anlaşması' olarak da bilinen ‘Belfast Anlaşması’ 1998 yılında imzalandı ve ardından karmaşık ama büyük ölçüde başarılı bir barış süreci başlatıldı. Bu yazıda başarılı barış görüşmelerinin nasıl sağlanabildiğini ait bazı saptamalar var. Ama öncelikle Kuzey İrlanda’daki iç savaşın bazı nedenlerine kısaca göz atmakta yarar var.

İç savaşın nedenleri?

Kuzey İrlanda'daki çatışmalar, yüzyıllardır süren siyasi ve dini bölünmelerden kaynaklanıyordu ancak bunlara; Katoliklere konut, istihdam ve siyasi temsil konusunda sistematik ayrımcılık yapılması, birçok Katolik'in oy kullanma hakkının olmaması gibi nedenler de eklenince, çatışmalar 1960’lar sonrasında hız kazandı. 1990'lara gelindiğinde kutuplaşma zirveye ulaştı. Katolikler ve Protestanlar ayrı mahallelerde yaşıyor, ayrı okullara gidiyor ve nadiren etkileşime giriyorlardı. (2)

Ancak 1990'lara gelindiğinde çatışan her iki taraf da şiddet ve askeri yöntemlerle bu savaşı kazanamayacağını anladı. İrlanda Cumhuriyet Ordusu (IRA) Birlikçilerin arkasındaki İngiltere devleti gibi güçlü  militarist bir devlete karşı askeri bir zafer elde edemezdi. İngiliz ordusu ve İngiltere’ye sadık milis güçler Cumhuriyetçileri tamamen bastıramazdı. Arada kalan halk ise şiddetten bıkmıştı.

Ayrıca savaş nedeniyle çökme noktasına gelmiş olan ekonomideki işsizlik, yoksulluk gibi sorunlar ancak barış altındaki bir ekonomide çözüme kavuşturulabilirdi. Nitekim Kuzey İrlanda'nın ekonomisi, barış anlaşmasının ardından önemli ölçüde iyileşti. Ekonomi büyüdü ve demokrasiyi güçlendirdi. İyileşen ekonomi ise siyasal ve mezhepsel bölünmeleri azalttı.

Türkiye’deki “savaş”

Diğer yandan Türkiye’deki durumun Kuzey İrlanda’dan biraz farklı olduğunun altını çizmek lazım. Öncelikle Türkiye’de çarpışan taraflar devlet ve PKK idi. Yani Hizbullah (ve kontrgerilla) gibi dönemsel olarak devlet tarafından kullanılan yapılar dışında sürekli bir milis güç mevcut değildi. Bu nedenle de Türkiye’de yaşananları Kuzey İrlanda’daki gibi bir “iç savaş” olarak nitelemek doğru olmayabilir.

Ayrıca IRA Güney İrlanda ile birlikte ulusal birliğini kurmak istiyor, buna karşılık Birlikçiler ve İngiltere buna karşı çıkıyordu. Türkiye’de ise Kürtler açısından, Türkiye sınırlarının dışında Irak’ta Saddam’ın devrilmesinin ardından kurulan ‘Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin dışında ilhak edilebilecek bir devlet yoktu. Rojava’da kurulan ise ulus devleti reddeden, bildik devlet yapılanmasından farklı bir yapılanmaydı. Zaten 1999’dan sonra Kürt Ulusal Hareketi ulus devleti aşan bir demokratik konfederal yapılanmayı savunmaya başlamıştı. En önemlisi ise hukuk devleti olma anlamında, Türkiye’deki İktidar Blokunu dönemin İngiliz devletiyle, kıyaslamak doğru olmaz. İngiltere burjuva demokrasisinin ana özelliklerine sahipken, Türkiye’de bugün açık bir otoriter rejim hüküm sürüyor.

Buna rağmen her iki ülkedeki silah bırakma ve barış süreçlerinin ilerleyişleri arasında önemli bir benzeşim söz konusu. 

‘İyi Cuma Anlaşması’

Kuzey İrlanda’da 10 Nisan 1998’de taraflar arasında tarihi bir barış anlaşması (İyi Cuma Anlaşması) imzalandı. Buna göre hükümetin oluşumu çatışan taraflarca birlikte gerçekleştirilecek, böylece birlikte yönetim ilkesi hayata geçirilecekti. Bu durum Birlikçiler ve Cumhuriyetçilerin iş birliği içinde çalışmak zorunda olduğu yeni bir Kuzey İrlanda Meclisinin kurulmasını gerektiriyordu. Ancak Kuzey İrlanda Meclisi, Birlikçiler ve Cumhuriyetçiler arasındaki derin bölünmelerin kolay kolay ortadan kaldırılamaması nedeniyle birçok kez çöktü.  Yine de siyasi krizlerin ortasında bile, büyük çaplı şiddet olayları tekrarlanmadı.

Buna karşılık anlaşmanın hayata geçirilmesi hiç de kolay olmadı. Öyle ki üzerinden 25 yıl geçmiş olmasına rağmen, İngiliz devleti hala İyi Cuma Anlaşmasını feshetmeye çalışıyor.

Biraz geriye gidersek, 2014 yılında İngiliz ve İrlanda hükümetleri ile Kuzey İrlanda’daki beş ana siyasi partiden dördü Stormont House Anlaşması'nı imzalamıştı. Anlaşma, Troubles sırasında meydana gelen ölümlerle ilgili çözülmemiş davaları incelemek üzere bağımsız bir tarihsel soruşturma birimi ve insanların akrabalarının Troubles ile ilgili ölümleri hakkında bilgi arayabilmelerini ve bu bilgileri (aracılar aracılığıyla) özel olarak alabilmelerini sağlayacak bir bilgi oluşturma birimi kurulmasını önerdi. Bu birime sağlanan bilgiler, yasal işlemlerde delil olarak kabul edilmeyecekti. Ayrıca, büyük bir sözlü tarih arşivi ve daha geniş uzlaşma çabalarına öncülük edecek bir uygulama grubu kurulması da öngörülüyordu.

Keskin dönüş!

Yıllar süren gecikmelerin ardından, İngiltere devleti nihayet 2020 yılında Stormont House Anlaşması'nın miras mekanizmaları için yasama sürecini başlatmayı taahhüt etti. Ancak birkaç hafta sonra devlet keskin bir U dönüşü yaparak, dönemin başbakanı Boris Johnson Kuzey İrlanda sekreterini görevden aldı ve Stormont House Anlaşması'nı iptal ederek, bunun yerine Troubles ile ilgili suçlara genel af getirilmesini istedi. Bu karar, Kuzey İrlanda'da görev yapmış İngiliz ordusu gazilerine karşı bir “cadı avı” yürütüldüğü yönündeki yanıltıcı söylemlerle desteklendi (1998’den bu yana sadece bir gazi başarıyla yargılandı) (3).

Yani başarılı demokratik geçişler bile kolay olmuyor, kırılgan olabiliyor zira kalıcı bir zafer elde etmek çok zor. Bu mücadele sürgit bir mücadele. Bu yüzden de demokratik ittifaklar sürekli olarak güçlendirilmeli ve demokratik mücadele kesintisiz sürdürülmelidir. Uzlaşma ve kapsayıcılık barış için gereklidir. Demokrasi, tam zaferle ilgili olmaktan ziyade, şiddet olmadan derin anlaşmazlıkları yönetmekle ilgilidir. Kapsayıcılık, gelecekteki radikalleşmeyi önler; marjinal gruplara yönetimde söz hakkı verilmelidir. (4)

Bir başka anlatımla, çoğunluk yönetimi tek başına derin bölünmeleri çözemez. Sadece gerçek anlamda çoğulcu bir demokratik toplumda, azınlıklar seslerini duyurabilirler ve şikayetlerini dile getirebilirler. Ülke yönetimini bütün tarafları kapsayacak şekilde yapılandırmak, gelecekte radikalleşmeyi önleyebilir. Bunun için de marjinalleşmiş sesleri gerçek anlamda dahil etmek için ülkedeki barış çabalarına paralel bir biçimde demokratikleşme girişimleri hızlandırılmalıdır.

Silahların teslimi

IRA ve İngiltere’ye bağlı Birlikçi milisler, siyasi katılım karşılığında silahlarını teslim etmeyi kabul ettiler. Buna karşılık tarihsel olarak Birlikçi milislerin hakimiyetindeki polis teşkilatı yeni bir toplum polisliği sistemi ile değiştirilecekti. İki yıl hapis yatmış ve barış sürecini kabul etmiş tüm paramiliter tutuklular serbest bırakıldı. Vatandaşlar, “İngiliz”, “İrlandalı” veya her ikisi olmayı seçebilirdi. Kuzey İrlanda, gelecekte yapılacak bir referandumda, aksi kararlaştırılmadıkça, Birleşik Krallık'ın bir parçası olarak kalacaktı.

“Kuzey İrlanda uçurumun kenarından nasıl döndü?”

Asıl yanıtlanması gereken soru budur. İlk olarak, her iki taraf da askeri yöntemlerin bir çözüm olmadığını kavradı. Silahlı mücadeleden uzaklaşmak, silah bırakmak ve demokratik çözüm yöntemlerine odaklanmak, İyi Cuma Anlaşması’nın imzalanmasının ilk koşulu oldu.

İkinci olarak, anlaşmanın çok öncesinde gizli görüşmeler ve arka kapı diplomasisi yürütüldü. Birçok önemli çalışmanın bu görüşmelerde yapıldığı ortaya çıktı. 1990'ların başında, İngiliz ve İrlanda hükümetleri IRA ve Birlikçilerle gizli müzakereler başlattı. Bu, siyasi açıdan riskli bir adımdı çünkü birçok kişi bunu “teröristlerle konuşmak” olarak görüyordu. Ancak bu görüşmeler, her iki tarafın da kamuoyu baskısı olmadan olası çözümleri denemelerine olanak tanıyarak barışın temellerini attı. Son olarak, AB ve ABD yönetimi, bu barış anlaşmasının sağlanmasında çok önemli rol oynadılar. Bu süreçte İrlanda diasporası bu devletleri harekete geçirdi.

Özetle, tıpkı Türkiye’de devletin İmralı ile yaptığı gizli görüşmelerde olduğu gibi, bu görüşmeler çatışmaların sona erdirilmesinde ve kalıcı bir barışın inşa edilmesinde başvurulan bir yöntem olarak yaygın biçimde kullanılıyor.

İyi Cuma Anlaşması deneyiminden çıkartılacak dersler

İlki, Kuzey İrlanda gibi coğrafi olarak da bölünmüş bir toplum şiddetten uzaklaşabiliyorsa, kutuplaşmayı azaltabiliyorsa, çatışmalara son verip barış yapabiliyorsa, benzer sorunları yaşayan bir başka ülke de bunu başarabilir. Ülkeler daha derin bir bölünmeye ve iç savaşa sürüklenmek zorunda değildir.

Yani kutuplaşma geri döndürülemez bir olgu değildir, ancak kutuplaşmanın ortadan kaldırılması sadece kınamalarla değil, öncelikle sağlıklı diyalog yollarının açılmasıyla ve tarafların hiçbir kısıt altında kalmadan, herhangi bir tecrit söz konusu olmadan fikirlerini söyleyebilmeleriyle mümkündür.

İkincisi, tarafların korkularını anlamak ve kabul etmek çözümü kolaylaştırabilir. Nitekim Kuzey İrlanda’daki barış süreci, her iki tarafın korkularını da cesurca ele aldığı için işe yaradı. Üçüncüsü, uzlaşma ve adaletin sağlanması dengeli bir biçimde yürütülmelidir. Nitekim Kuzey İrlanda toplu yargılamalardan kaçındı, buna karşılık yeni bir toplum polisliği, hakikat komisyonları ve uzlaşma programları gibi yeni yapılar inşa etti. Böyle kurulan bir denge daha fazla şiddetin önlenmesine de yardımcı oldu. Çünkü tarihsel adaletsizlikleri görmezden gelmek, eski yaraların depreşmesine neden olur.

Sonuç olarak

Kuzey İrlanda'nın geçirdiği dönüşüm, kutuplaştırılmış toplumların bile çatışma yerine çatışmasızlığı, savaş yerine barışı sağlayabileceğini kanıtlıyor. Bu aynı zamanda Türkiye açısından olası bir iç savaşı da önleyebilecek bir çözüm olarak görülmelidir. Ancak Türkiye’de acilen başka şeylerin de hayata geçirilmesi lazım:

▪Barış süreci hukuksal güvence altına alınmalı ve Komisyon bu yönde yetkilendirilmeli ve görevlendirilmelidir.

▪Sayıları on binleri bulan siyasi tutsaklar (başta hasta ve yaşlılar ve kadınlar olmak üzere) özgürlüklerine kavuşturulmalıdır.

▪Barış görüşmelerine paralel biçimde ülkeyi demokratikleştirecek adımlar gecikmeden atılmalı, kayyımlara ve ülkede başta CHP olmak üzere diğer toplumsal muhalefet üzerindeki baskılara son verilmelidir.

▪Ülkedeki tüm topluluklarla, ötekileştirilmiş olan, baskı altındaki farklı kültür ve kimliklerle sağlıklı diyaloglar kurulmalıdır. Bu yönde tarihsel adaletsizliklerle hesaplaşılmalıdır.  

▪Çatışmalara son verilmesi ve ölümlerin durdurulması için Barış Bildirgesini imzalayan ancak ardından işlerine son verilen Barış Akademisyenleri işlerine daha fazla bekletilmeden geri döndürülmelidir.

▪Son olarak, barış ve demokrasiyi kalıcı kılabilmek için ekonomide demokrasiyi sağlayacak adımlar atılmalı, ekonomik eşitsizlikler asgariye indirilmelidir. Bu yönde üretim ve bölüşüm ilişkilerinde emekten yana değişikliklere gidilmeli ve ekonomi ve sosyal politikalarını bu amaçla kullanılmalıdır.

Dip notlar:

(1(1) https://theconversation.com/good-friday-agreement-25-years-on-the-british-government-is-seeking-to-undo-key-terms-of-the-peace-deal (6 April 2023).

(2(2) https://antiauthoritarianplaybook.substack.com/p/case-study-northern-irelands-good (4 August 2025).

(3(3) https://theconversation.com/good-friday-agreement-25-years-on-the-british-government-is-seeking-to-undo-key-terms-of-the-peace-deal (6 April 2023).

(4(4) https://antiauthoritarianplaybook.substack.com/p/case-study-northern-irelands-good (4 August 2025).

Grev

 

ODTÜ Grevinin Düşündürdükleri

Mustafa Durmuş

10 Ağustos 2025

“Gelin canlar bir olalım

Zalime karşı çıkalım

Yoksulun hakkını alalım

Tevekkeltü taalallah.”

(Pir Sultan Abdal)

1980 öncesinde bir mülkiye öğrencisi olarak, sadece devrimci ODTÜ öğrencilerinin protesto eylemlerine destek olmak için gittiğim ODTÜ’ye bu sefer, devrimci bir sınıfın, işçi sınıfının bir parçası ODTÜ işçilerinin haklı ve tamamen yasal grevlerini desteklemek için gittim.

Okul tatil olsa da temsili sayıda öğrenci de grevci abilerini ve ablalarını desteklemek için oradaydı. Grevi örgütleyen yetkili sendika TÜRK-İŞ’e bağlı TEZ-KOOP-İŞ Sendikası, başta Gn. Başkan Haydar Özdemiroğlu ve diğer merkez yöneticileri ve Ankara şubelerinin yöneticileri olmak üzere tam kadro oradaydı. Onurlu basının temsilcileri ve bazı muhalefet partilerinin sözcüleri de destek için grev alanına geldiler. Coşkulu halaylarla, türkülerle, sloganlarla grev devam etti.

İşçiler arasındaki rekabet zararlıdır

Bilindiği gibi, işçi sendikalarının tarihsel olarak ortaya çıkışları iki ihtiyacı karşılamak için gerçekleşmiştir: Emek sömürüsünü azaltmak, ücret ve diğer sosyal haklarını genişletmek ve (en az onlar kadar önemli) patronların işçileri bölmelerine ve birbirlerine karşı kullanmalarına engel olmak.

Bu ikinci husus son derece önemli çünkü günümüzde siyasal iktidarın bürokratları, tıpkı GSB ve diğer başka kamu işyerlerinde yaptıkları gibi, işçileri bölüp-parçalayıp-yönetme siyasetini sürdürüyor. Nitekim her türden destekle büyütülen ve TEZ-KOOP-İŞ’i zayıflatmak ve işçiyi işveren karşısında güçsüz bırakmak için aynı konfederasyona üye bir sendikanın bindirilmiş kıtaları, bir süredir kamu işyerlerinde yaptığı saldırıları sürdürüyor. Bunu da bu siyasal iktidar ayakta kaldığı sürece sürdürecekler gibi görünüyor.

Oysa sendikalar sadece emek sömürüsünü azaltmak ve işçilerin yaşam koşullarını iyileştirmek için değil, aynı zamanda işçileri bir arada tutmak için de kurulan örgütlerdir. Bu onların tarihsel misyonlarıdır. Grevler ise bu rekabeti kırmaya ve ortak bir düşmana karşı ortak bir kimlik oluşturmaya yardımcı olan eylemlerdir. Bu yüzden de her iki sendikaya üye işçilerin vereceği tepki, “işçilerin birliğini savunmak” hedefli olmalıdır.

KÇP imzalandı, bu grev de neyin nesi?

İkinci önemli konu işçilerin KÇP imzalanmış olmasına rağmen neden greve gittikleri konusu. Bu önemli çünkü kamuoyunda özellikle de sendikalar aleyhine yayılan dezenformasyon sonucunda işçilerin aslında çok kazandıkları ama gözleri bir türlü doymadığı için greve gittikleri yönünde.

Peşinen söylemekte fayda var: İşçiler greve gitmeyi genelde istemezler. Çünkü grev belirsizliklerle doludur, başarı kesin değildir, başarılı olunsa bile sonrasında işten atılma ve sürgün edilme ve tacize uğrama riski yüksektir.

O halde sabah 8.30’da Ankara’da 30 derecelik sıcakta grevi başlatmanın nedeni nedir? Çünkü işçilerin başka çaresi kalmadı. Son silah olarak grev silahını çektiler. Nasıl mı, şöyle:

27 Şubat’ta başlayan müzakere süreci büyük bir ciddiyetsizlikle sürdürüldü ve Kamu Çerçeve Protokolü süreci 2 Ağustos 2025 Cumartesi günü tamamlanabildi. İmzalanan protokol ise başlangıçta Konfederasyonlar tarafından sunulan teklifin oldukça aşağısında kaldı.

Görünürde yüzde 24, gerçekte yüzde 6 zam!

Kısaca, Aralık 2024’te 100 birim ücret alan bir işçinin ilk altı aylık dönem için aldığı yüzde 24’lük zam, enflasyon karşısında neredeyse tamamen eridi. 124 birimlik ücretin Haziran 2025’teki gerçek değeri 106,28 birim oldu. Bir başka deyişle, işçinin aldığı yüzde 24’lük zam, gerçekte yüzde 6,28’lik reel artışla sınırlı kaldı.

Bu durum, 600 bini aşkın kamu işçisinin yedi ay boyunca gerçekte yüzde 6’lık bir ücret artış oranı için bekletildiğini; ayrıca imzalanan KÇP’ nin, işçi tarafının mali olmayan pek çok talebine sırt çevirdiğini gösteriyor.

TEZ-KOOP--İŞ ne istiyor?

Sendika ile ODTÜ işvereni arasında yapılan sözleşmenin süresi 31 Mart'ta sona eriyor. Sözleşmenin yürürlük süresi 1 Ocak’a çekilmek isteniyor. Sözleşmede 6 ay süreli ücretsiz refakat izni var ama ücretli refakat izni yok. 10 güne kadar ücretli refakat izni talep ediliyor. Tutuklu ve hükümlü işçilerin, bu durumlarının devam etmesi halinde, ihbar sürelerinin sonunda iş akitlerine son veriliyor. Bu sürenin 6 aya kadar uzatılması talep ediliyor.

Yukarıdaki talepler ODTÜ işvereni tarafından kabul edildi ancak aşağıdakiler konusunda işveren hala ayak diretiyor:

İlki, birinci yıl ikinci altı ay ücret zammı hükümetin söz verdiği şekilde yüzde 16 olarak uygulansın.

İkincisi, protokolde imza altına alınan yüzde 3 ve yüzde 7 oranındaki primlerin kime ve nasıl verileceği net değil. Sendika ise tüm işçilere yüzde 7 oranında risk priminin sözleşmelerdeki mevcut oranlara ilave olarak verilmesini istiyor.

Üçüncüsü, işyerinde esnek çalışma uygulamasına son verilsin. Cumartesi akdi, pazar günü ise resmî tatil günü olarak sözleşmeye yazılsın.

Son olarak, kimlik kartı yenilenmeyen güvenlik görevlilerinin iş akdi feshedilmesin. Bu işçiler işyerinde başka işlerde değerlendirilsinler.

Sonuç olarak

Sıralanan bu gerekçelerden dolayı ODTÜ grevi sadece yasal değil, aynı zamanda haklı bir grevdir ve talep edilen dört düzenleme kabul edilene kadar sürdürülmelidir.

Ayrıca ODTÜ grevi herhangi bir grev değildir. Ülkedeki otoriter korporatist yapılanmaya bir tepkidir. Dolayısıyla da bu grevin özünde özgürce toplu iş sözleşmesi yapma hakkı talebi vardır.  Ayrıca bu grevin mali ya da diğer sözleşmeye bağlı konular dışında çok önemli boyutları söz konusudur:

-Grevler, işçi sınıfının dünyayı değiştirme gücüne sahip olduğunu anlaması için önemli bir ilk adımdır. İşçilere kapitalizmin doğası ve kendi kolektif güçleri hakkında bir şeyler gösterirler.

-Grevler işçilerin günlük sömürü rutinini kırmalarını sağlar. Eğer işçiler basitçe konumlarını kabul eder ve asla karşı koymazlarsa, sefalet düzeyine çekilirler. Oysa grev süreci işçilere kolektif güçlerini hissettirir.

Grev işçilerin kendilerine olan güvenlerini artırır. Birçok grevci aynı zamanda kime güvenecekleri, nasıl bir etki yaratacakları, sendika liderlerinin rolü, tabanı örgütleme ihtiyacı, devletin rolü gibi daha geniş sorularla karşı karşıya kaldıklarını fark eder.

Düşünceler en çok sıcak mücadele içinde değişir. İnsanlar kendi koşullarını değiştirmeye çalıştıkça, deneyimleri toplumdaki egemen fikirlerin çoğuna meydan okuyabilir. Bu yüzden de grevler ırkçılık, cinsiyetçilik, mezhepçilik ve homofobi gibi aşırı sağcı düşüncelerin yumuşamasına katkıda bulunabilir.

Son olarak grevler aynı zamanda daha geniş mücadelelere dönüşme yeteneğine de sahiptir. Çünkü işçiler grevlerden her grevin içinde politik bir mücadele olduğunu öğrenirler.

Aşırı sıcakla ve emekçiler

 

Aşırı sıcaklardan ölümler: sırada kimler var?

Orman yangınları (2):

Mustafa Durmuş

5 Ağustos 2025

Türkiye’de çıkan orman yangınlarını ele aldığımız ilk bölümde bu yangınların nedenleri konusunda esas olarak; “ormanların özelleştirilmesi (orman içi özel yapılaşma)”, “ormansızlaştırma”, “ormanların köylülere kapatılması”, “ormanları inşaat rantına açmak için yapılan sabotajlar” ve “özel elektrik iletim şirketlerinin iletim hatlarında yapması gereken ama yeterince yapmadığı bakımlar” gibi faktörlere vurgu yapıldığına dikkat çektik.

Bu faktörlerin hepsinde haklılık payı ve bu bağlamda siyasal iktidarın da sorumluluğu olduğu çok açık.

Ancak bu değerlendirmeler küresel ısınma faktörünü de gözden kaçırmamalı ki küresel ısınma konusunda iktidarın izlemekte olduğu ranta dayalı doğayı tahrip eden politikaların çok büyük payı var. Ayrıca küresel ısınma ekolojik tahribat biçiminde doğanın sömürülmesine dikkat çekerken, aynı zamanda emekçiler üzerindeki ölümcül etkileriyle emek sömürüsüne de neden oluyor.

Bugünkü yazımız küresel ısınmanın emek üzerindeki tahribatı ve alınması gereken önlemler üzerine. Ama öncelikle, İskenderun’da 40 derece (°C) sıcakta eğitim yaptırıldıkları için su kaybından cinayete kurban edilen iki askerimizi unutmayalım. Bu ve benzerleri bundan böyle açık hava da çalışmak zorunda kalan tarım işçileri, temizlik işçileri ve inşaat işçileri başta olmak üzere işçi sınıfının önemli kısmının da başına gelebilir.

Küresel ısınmada son durum

Küresel ısınmada son durumu geçen bölümden alıntılayarak, bir kez daha hatırlatalım: Bu yılın ocak ayı, kayıtlara geçen en sıcak ocak ayı oldu (sanayileşme öncesi seviyelerin 1,7°C üzerinde). Haziran 2025 ise cehennem sıcaklarının bir fragmanı gibiydi.

Küresel olarak, son 12 aylık dönemde görülen hava sıcaklıklarının (Temmuz 2024- Haziran 2025) yıllık ortalaması; 1991-2020 ortalamasının 0,67°C üzerinde ve sanayi öncesi seviyeyi tanımlamak için kullanılan tahmini 1850-1900 ortalamasının 1,55°C üzerinde seyrediyor.  Yani 2015/16 ve 2019/20 dönemlerinde ulaşılan 1991-2020 döneminin 0,46°C üzerindeki önceki en yüksek 12 aylık ortalamalardan çok daha yüksek.

Aşırı sıcaklarda çalışmanın riskleri

Bu riskler çeşitlidir ve daha yüksek sıcaklıklarda giderek daha şiddetli hale gelirler. Araştırmalar, 20 °C’in üzerinde bile iş kazası riskinin arttığını, konsantrasyon bozukluğu ve yorgunluk nedeniyle verimliliğin düştüğünü gösteriyor. Terli avuç içleri gibi önemsiz gibi görünen şeyler, işçilerin kayma veya bir şeyleri düşürme olasılığını artırabiliyor. Ancak sıcaklıklar aşırı hale geldikçe sağlık açısından daha doğrudan riskler görmeye başlıyoruz: sıcak çarpması veya bayılma riskinde artış, kafa karışıklığı ve nihayetinde ciddi organ hasarı ve hatta ölüm riski. Bunlara cilt kanseri tehlikesini de ilave etmek gerekiyor.

Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından geçen yıl hazırlanan, “İşyerinde Isı: Güvenlik ve Sağlık Üzerindeki Etkileri” başlıklı rapor (1), dünya genelinde daha fazla emekçinin sıcak stresine maruz kaldığı konusunda bizi uyarıyor.

Söz konusu veriler, daha önce aşırı sıcağa alışık olmayan bölgelerin artan risklerle karşı karşıya kalacağını, zaten sıcak olan iklimlerdeki çalışanların ise daha da tehlikeli koşullarla karşılaşacağını ortaya koyuyor. Genel olarak rapor, en çok Afrika, Arap ülkeleri ile Asya ve Pasifik'teki işçilerin aşırı sıcağa maruz kaldığını gösteriyor. Bu bölgelerde işgücünün sırasıyla yüzde 92,9'u, yüzde 83,6'sı ve yüzde 74,7'si etkileniyor. Bu rakamlar, mevcut en son rakamlara göre (2020) küresel ortalama olan yüzde 71'in üzerindedir. Rapora göre en hızlı değişen çalışma koşulları (Türkiye’nin de aralarında bulunduğu) Avrupa ve Orta Asya'da görülüyor. Bu bölge, 2000 yılından 2020 yılına kadar, aşırı sıcağa maruz kalmada en büyük artışı kaydetti ve etkilenen işçilerin oranı yüzde 17,3 ile küresel ortalama artışın neredeyse iki katına çıktı.

Geçen yıl 4,200 işçi aşırı sıcaklardan hayatını kaybetti

Rapor, 2020 yılında küresel çapta 4.200 işçinin sıcak hava dalgaları nedeniyle hayatını kaybettiğini tahmin ediyor. Toplamda 231 milyon çalışan 2020 yılında sıcak hava dalgalarına maruz kaldı ve bu rakam 2000 yılına göre yüzde 66'lık bir artışa işaret ediyor. Bununla birlikte rapor, küresel olarak her 10 çalışandan 9’unun sıcak hava dalgası dışında aşırı sıcağa maruz kaldığını ve aşırı sıcaktan kaynaklanan her 10 iş kazasından 8’inin sıcak hava dalgaları dışında meydana geldiğini vurguluyor. (2) (Bu durum asıl tehlikenin sıcaklıkların aşırı artmasından ziyade kapitalizmin kendisi olduğunu ortaya koyuyor).

İnşaat işçileri, temizlik işçileri, tarım işçileri ve dış mekânda çalışan güvenlik görevlileri en yüksek riskli gruplar

Açık havada çalışanlar (özellikle inşaat işçileri ve temizlikçiler), aşırı sıcağa en çok maruz kalanlar. 2040 yılına kadar, (Birleşik Krallık’ta-BK) bu işçilerin bir milyondan fazlasının sadece aşırı hava olayları sırasında değil, yaz boyunca 27 °C'nin üzerindeki sıcaklıklarda çalışacak olması muhtemel. Bu durum, önlem alınmadığı takdirde kaçınılmaz olarak, ölümlere yol açacak tehlikeli bir ‘yeni normalin' oluştuğuna işaret ediyor. (3)

TUC raporu ne diyor?

Geçtiğimiz aylarda Birleşik Krallık İşçi Sendikaları Konfederasyonu (TUC) bu konuda bir rapor hazırlayarak uyarılarda bulundu. Rapora göre:

“Bir işyeri çok sıcak olduğunda, bu sadece konforla ilgili bir sorundan daha fazlası demektir. Eğer sıcaklık çok yükselirse sağlık ve güvenlik sorunu haline gelebilir. İnsanlar çok ısınırsa baş dönmesi, bayılma ve hatta sıcak krampları geçirir, çok sıcak koşullarda vücut ısısı yükselir. Vücut ısısı 39 derecenin üzerine çıkarsa, sıcak çarpması veya bayılma riski vardır. Deliryum (41 derecenin üzerinde) kafa karışıklığı meydana gelebilir. Bu seviyedeki vücut ısısı ölümcül olabilir ve bir işçi iyileşirse, telafisi mümkün olmayan organ hasarlarına maruz kalabilir. Ancak daha düşük sıcaklıklarda bile ısı, konsantrasyon kaybına yol açar ve yorgunluk, çalışanların kendilerini veya başkalarını riske atma olasılığının daha yüksek olduğu anlamına gelir. Konsantrasyon kaybı kaygan, terli avuç içlerinin yanı sıra bazı kişisel rahatsızlıklarda artışa, koruyucu ekipmanların uygunsuz kullanımı veya kullanılmaması korumanın azalmasına neden olabilir. Isı, yüksek tansiyon veya yüksek ateş gibi diğer tıbbi durumları ve hastalıkları da kötüleştirebilir. Kalp üzerindeki yükün artmasının yanı sıra, kalp hastalığı ile etkileşime girmesi veya kalp hastalığını artırması nedeniyle işyerindeki diğer tehlikelerin etkisi ortaya çıkar. En yüksek sıcak stresi riskine sahip olan işçiler 65 yaş ve üzerindeki işçilerdir. Buna ek olarak yüksek sıcaklıklar sperm sayısının azalmasına neden olabilir ve hamilelik sırasında tehlikeli olabilir”. (4)

Kısaca ILO raporunda da vurgulandığı gibi, “aşırı sıcak stresi görünmez ve sessiz bir katildir ve hızla hastalığa, sıcak çarpmasına, ciddi kalp, akciğer ve böbrek sorunlarına ve hatta ölüme neden olabilir”.  

Avrupa teyakkuzda

İspanya, İtalya, Fransa, Portekiz gibi ülkelerde hava sıcaklıklarının 40°C'yi aşması ve BK’de 35°C'ye yaklaşması (kayıtlara geçen en sıcak ikinci haziran ayının hemen ardından), kıtanın pek çok yerinde ciddi hava durumu uyarıları yapılmasına ve okulların kapatılması ya da nükleer enerji faaliyetlerinin durdurulması gibi önlemler alınmasına neden oldu.

İspanya’da İklim İzni Zorunluluğu

Örneğin İspanya’da Devlet Meteoroloji Ajansı (AEMET) tarafından yayınlanan kırmızı alarm, yerel makamlar tarafından uygulanan hareket kısıtlamaları veya çalışmaya devam etmeyi güvensiz kılan aşırı koşullar gibi durumlarda işçilere zorunlu izin verilmesi uygulaması getirildi. Bu süre zarfında işçiler ücret haklarını koruyorlar ve izin aldıkları için cezalandırılamıyorlar veya işten çıkarılamıyorlar. Mali sorumluluksa işverene ait. İklim izni vermeyen veya çalışanlarını güvenli olmayan koşullarda çalışmaya zorlayan işverenler, Sosyal Düzende İhlaller ve Yaptırımlar Yasası'nda (LISOS, Kraliyet Kanun Hükmünde Kararnamesi 5/2000) belirtildiği üzere, ihlalin ciddiyetine bağlı olarak 3.000 € ile 30.000 € arasında değişen para cezalarına çarptırılabilir.

Aynı kararname, şirketlerin iklim acil durumları için mesleki risk önleme tedbirlerini, meteorolojik uyarıların çalışanlara derhal iletilmesini ve mümkünse uzaktan çalışma da dahil olmak üzere çalışma programlarında ayarlamalar yapılmasını içeren eylem protokolleri oluşturmalarını zorunlu kılıyor. Bu gerekliliklere uyulmaması, risk seviyesine ve işçi güvenliği üzerindeki etkisine bağlı olarak 40.000 €'ya kadar para cezasına neden olabiliyor. (5)

Birleşik Krallık: 2050 yılında aşırı sıcaklar 27,1 milyon işçiyi ciddi sağlık risklerine maruz bırakabilir

Autonomy Enstitüsü'nde yapılan son araştırma raporu, önümüzdeki on yıllarda BK'de milyonlarca çalışanın tehlikeli çalışma sıcaklıklarına maruz kalacağını gösteriyor.

Bu rapor, iklim krizinin, aşırı sıcakları önümüzdeki yıllarda BK işçileri için nasıl büyüyen bir sorun haline getireceğini özetlerken, işyerlerinin uyarlanmasına ve işçilerin gerekli aciliyet doğrultusunda korunmasına yardımcı olacak bir dizi politika önerisi de sunuyor.

Özetle; “2020'lerin sonunda, BK'deki çalışanların neredeyse üçte ikisinin kendilerini 35 °C'nin üzerindeki sıcaklıklarda, aşırı sıcak hava dalgalarında çalışırken bulabilecekleri tespit edildi. 2050 yılına gelindiğinde, aşırı yaz sıcak dalgaları 27,1 milyon çalışanın tehlikeli sıcaklıklara maruz kalmasına neden olabilir. Diğer yandan, uluslararası alanda, Birleşik Arap Emirlikleri, İspanya ve Kıbrıs gibi diğer birçok devletin azami çalışma sıcaklıkları için yasal yönergeleri bulunuyor.  Ayrıca, son zamanlarda yaşanan aşırı hava olayları nedeniyle, Yunanistan ve ABD gibi ülkeler ya geçici maksimum sıcaklık önlemleri aldılar ya da işyerinde aşırı sıcaklığın azaltılması için yeni politikalar hazırladılar. Bu artan risklere rağmen, BK mevzuatı şu anda işyeri için herhangi bir minimum veya maksimum sıcaklık belirtmiyor”. (6)

Nitekim BK’deki tepkiler sonucunda İşçi Partisi harekete geçti. Şu anda iktidarda bulunan bu partinin hazırladığı İstihdam Hakları Yasa Tasarısı Lordlar Kamarasında bulunuyor. Her ne kadar başlangıçta pek çok kişinin beklediği gibi önemli ölçüde sulandırılmış olsa da bu yasa tasarısı bu hükümetten gelen nadir olumlu bir müdahaleyi temsil ediyor. Ancak, sıcaklıklar arttıkça çok sıcak havalarda işçi güvenliğini sağlamaya yönelik hükümlerin düzenlemede yer almaması büyük bir eksiklik: (7)

Türkiye’deki yeni İklim Kanunu aşırı sıcaklar karşısında işçilerle ilgili önlemler getiriyor mu?

Türkiye’de ise temmuz ayında bir kanun çıkarıldı. Resmî Gazete’nin 9 Temmuz 2025 tarihli sayısında yayımlanan İklim Kanununda, toplumu koruyucu bazı önlemleri içermesi beklenirdi. Kömür madencilerinin, termik santral çalışanlarının bozulan sağlıklarını iyileştirmeye yönelik sağlık programları; orman yangınlarına, sel vb. hava olaylarına koşan itfaiyecilerin, orman işçilerinin, afet birimleri emekçilerinin, sıcak ve soğuk hava dalgalarında açık havada, denizde, tarlada, işyerlerinde çalışmak zorunda bırakılan emekçilerin iyi oluşlarını koruyan önlemler alınması gibi.

Oysa İklim Kanunu bu ilkelere göre hazırlanmış ve aşırı sıcaklıklarda çalışan işçileri korumayı içeren bir kanun olmadığı gibi, aşırı ısınmayı azaltan özellikle karbondioksitin atmosferden emilerek uzaklaştırılmasında rolü bulunan yutak alanlar olarak ormanların, denizlerin, bitki örtüsünün, sulak alanların korunması, iyileştirilmesi, geliştirilmesi, artırılması için somut politika araçları belirtmiyor, sadece sözel olarak “tedbirler alınır” deniliyor: Dolayısıyla, kanunda salımların atmosferden uzaklaştırılması konusu da boşlukta bırakılıyor. Kaldı ki İklim Kanunuyla aynı zamanda TBMM gündeminde olan “95 sayılı torba kanun” zeytinlikleri madenciliğe açıyor, ormanlarda, özel çevre koruma bölgeleri, sulak alanlar ve öteki korunan alanlarda madenciliği daha da kolaylaştıran düzenlemeler getiriyor. (8)

Küresel ısınmadaki artış yeni emek koruyucu önlemleri zorunlu kılıyor

Bu çerçevede TUC, maksimum sıcaklığın 30°C (yorucu işler yapanlar için 27°C) olması çağrısında bulunuyor. Ancak bu mutlak bir azami değer olarak düşünülüyor. İşverenler, sıcaklık 24°C'nin üzerine çıkarsa ve çalışanlar kendilerini rahatsız hissederse, bu azami sınırın aşağıya çekilmesi gerektiği belirtiliyor.

Kapalı mekânlarda makul bir sıcaklık sağlamak çok zor değildir. Çoğu zaman basitçe insanları doğrudan güneş ışığından uzaklaştırmak veya işçilerin bir pencere açmalarına izin vermek ya da sağlıklı klimalı ortamlarda çalışmalarını sağlamak gibi önlemler alınabilir. Ancak, her ne kadar işçi ve işyeri sağlığı ile ilgili yönetmelikleri sadece kapalı işyerleri için geçerli olsa da bu durum, işverenlerin dışarıda çalışan işçilere karşı bir yükümlülüğü olmadığı anlamına gelmez. Örneğin inşaat işçileri, tarım işçileri, turizm işçileri, belediye temizlik işçileri ve sıcak kabinlerde çalışan şoförler konusunda işverenlerin, işçilerin sağlık ve güvenliklerini korumak için genel bir görevleri vardır. İşverenler, işçiler için sağlık riski içermeyen, güvenli bir çalışma ortamı sağlamalıdırlar.

TUC’ye göre, işverenlerin işyerleri serin tutmak için atabileceği sekiz adım söz konusudur:

1. Güneşten korunma: Uzun süre güneşe maruz kalmak açık havada çalışanlar için tehlikelidir, bu nedenle işverenler ücretsiz güneş kremi sağlamalıdır.

2. Esnek çalışmaya izin vermek: Personele daha erken gelme veya daha geç kalma şansı vermek, onların yoğun saatlerde işe gidip gelmenin boğucu ve rahatsız edici koşullarından kaçınmalarını sağlayacaktır. Patronlar ayrıca sıcak havalarda personelin evden çalışmasına olanak sağlamayı da düşünmelidir.

3. İşyeri binalarını serin tutmak: Pencereleri açmak, vantilatör kullanmak, personeli pencerelerden veya ısı kaynaklarından uzaklaştırmak gibi basit adımlar atılarak işyerleri daha serin ve daha katlanılabilir tutulmalıdır.

4. İşyerlerini iklime dayanıklı hale getirmek: Havalandırma, hava soğutma ve enerji verimliliği önlemleri alarak binalar giderek artan sıcak havaya hazırlıklı hale getirilmelidir.

5. İşyeri kıyafet kurallarını geçici olarak gevşetmek: İşçileri normalden daha rahat kıyafetlerle çalışmaya teşvik etmek (ceketleri ve kravatları evde bırakmak) onların serin kalmalarına yardımcı olacaktır.

6. Personelin rahat etmesini sağlamak: Personelin sık sık mola vermesine izin vermek ve ücretsiz soğuk içecek tedarik etmek çalışanların serin kalmasına yardımcı olacaktır.

7. İşçilerle ve sendikalarıyla konuşmak ve onları dinlemek: Personelin aşırı sıcaklarla en iyi nasıl başa çıkılacağı konusunda kendi fikirleri olacaktır.

8. Dışarıda çalışanlar için makul saatler ve gölgelik alanlar oluşturmak: Dışarıdaki görevler, UV radyasyon seviyelerinin ve sıcaklıkların en yüksek olduğu 11:00-15:00 saatleri arasında değil, sabah erken ve öğleden sonra geç saatlerde planlanmalıdır. Patronlar mümkün olan yerlerde gölgelikler/ gölgelikler sağlamalıdır. (9)

Ancak ne BK’de (ne de Türkiye’de) işçi sağlığı ve işyeri yönetmeliklerinde azami işyeri sıcaklığına ilişkin herhangi bir hüküm mevcut. BK’de sadece ‘makul sıcaklık' ifadesi var, ancak "makul "ün ne olduğu konusunda bir fikir birliği yok.

Türkiye’de bu konu “İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik’te “ortam sıcaklığı” başlığı altında 21. Madde ile aşağıdaki şekilde düzenlenmiş durumda.

“Madde 21- İşyerinin ve yapılan işin özelliğine göre pencerelerin ve çatı aydınlatmalarının, güneş ışığının olumsuz etkilerini önleyecek şekilde olması sağlanır.”

Görüldüğü gibi burada da herhangi bir azami ısı derecesinden söz edilmiyor. Bu yüzden birçok işçi sadece rahatsız edici değil, aynı zamanda vücutlarına zarar verebilecek sıcaklıklarda çalışmak zorunda kalıyor. Yapılan toplu iş sözleşmelerinde ise genel olarak, bu konuya ait herhangi bir düzenleme bulunmuyor.

Yönetmelik ve toplu iş sözleşmelerinde ortam sıcaklığının azami sınırının belirtilmemiş olması büyük bir eksikliktir. Küresel ısınmanın ulaştığı düzey itibarıyla bu konuda acilen düzenlemelerin yapılması gerekiyor. Herhangi bir düzenlemenin olmadığı dış mekânda çalışan işçiler için de azami sıcaklık derecesinin belirlenmesinin yanı sıra ilave önlemlerin alınması da gerekiyor.

Sonuç

Türkiye’de yapılan toplu iş sözleşmelerinde de (TİS) genelde böyle bir madde bulunmuyor. Oysa işçi sendikalarının da bundan böyle görevlerinden birisi de bu tür düzenlemeleri TİS’lere sokmak olmalıdır. İşyeri sendika temsilcilerinin görevleri de bu sıcaklıkların kontrolü ile ilgili olmak üzere genişletilmelidir. İşçilerin günün en sıcak saatlerinde dışarıda olmamaları için işlerin farklı şekilde organize edilmesi veya gölgelendirme yapılmasını sağlamak talep edilmelidir. Ayrıca dışarıda çalışan işçilere de güneşten korunma ve yaz boyunca yeterli içme suyu sağlanması talep edilmesi gerekir.

Bu bağlamda talepler şöyle olabilir:

●Tüm işlerin durması ve tüm çalışanların faaliyetlerini durdurması gereken bir sıcaklık sınırı belirlenmelidir.

●İşverenler, işçileri doğrudan güneş ışığı gibi yüksek sıcaklığın en kötü etkilerinden korumaya dönük, en uygun sığınma alanları olacak şekilde işyeri ortamlarını sağlamakla yükümlü tutulmalıdır.

●Molalar aşırı sıcaktan korunmayı sağlayarak çalışanlara dinlenme ve vücut ısılarını düzenleme fırsatı verdiğinden, özellikle açık havada çalışanların gölgede düzenli olarak barınmaya ihtiyacı vardır. Korunaklı düzenli molalar verilmesini sağlanmalıdır. Gece çalışmasıyla ilişkili riskler dikkate alınarak, ilave molalar tercih edilmelidir.

●Uzun süren aşırı sıcak dönemleriyle başa çıkmak için, gün boyu veya birkaç günlük iş bırakmanın uygulanması gerekebilir çünkü bu olaylar sırasında ortaya çıkan sağlık etkileri işçiler üzerinde bütüncül olarak görülür. Bu nedenle işi durdurma ya da iş bırakmaya izin verilmelidir.

●Son olarak bu önlemlerin mevzuatta yer alması yeterli olmaz. Bu konudaki başarı kurumsal farkındalığa, uyumluluğa ve iş ve çalışma otoritelerinin aktif gözetimine bağlıdır. İklim değişikliği ilerde zorluklar yaratmaya devam edecek ve giderek daha öngörülemez hale gelen bir ortamda çalışanların güvenliğini ve refahını artırmak için önümüzdeki yıllarda daha fazla düzenleyici gelişmeyi muhtemel kılacaktır.

Türkiye’ye gelince, son T. Maden İş’in grevinin ertelenmesinde görüldüğü gibi, birçok işçi hakkı yasada mevcut iken uygulanmasına izin verilmemekte, bu haklar yok sayılmaktadır. Küresel ısınmanın beraberinde getirdiği işçiler açısından ortaya çıkacak risklerin önlenmesi ancak bu yasal düzenlemelerin ardında durabilen işçilerden yana tutum alabilen demokratik bir siyasal iktidar ile mümkün olabilir.

Dip notlar:

(1)  https://www.ilo.org/resource/news/more-workers-ever-are-losing-fight-against-heat-stress (25 July 2024).

(2)  Agr.

(3)  https://tribunemag.co.uk/extremely-hot-worker-summer (23 July 2025).

(4)  Health and safety – time for change | Temperature, TUC (July 2025).

(5)  https://www.velascolawyers.com/en/employment-law-2/climate-change-and-its-impact-on-labour-rights-in-spain (23 March 2025).

(6)  https://autonomy.work/portfolio/extreme-heat (26 May 2025).

(7)  https://tribunemag.co.uk/extremely-hot-worker-summer (23 July 2025).

(8)  Aykut Çoban, “İklim Kanunu: Emekçinin ve Doğanın Aleyhine, Sermayenin Çıkarına”, Tez-Koop-İş Sendikası gençemek dergisi (Ağustos sayısında yayımlanacak). 

(9)  https://www.tuc.org.uk/news/workplace-temperatures-week-action (19 May 2025).

 

 

Orman yangınları(1)

 

Orman yangınları (1): Sadece sabotaj mı, asıl şüpheli kim?

Mustafa Durmuş

29 Temmuz 2025

Eskişehir’deki yangına müdahale etmeye çalışan 10 emekçi hayatını kaybetti. Bu yangının ardından Bursa, Bilecek, Karabük, Ankara ve Kahramanmaraş’ta da yangınlar çıktı. Bu yangınlarda insani kaybın olmaması bir teselli olabilirse de ortaya çıkan ekolojik kayıp (orman hayvanı ve bitki zayiatı) çok büyük.

Diğer yandan, resmî açıklamaya göre, yılbaşından bu yana ormanlık alanlarda 1,728 yangın çıktı, İçişleri Bakanı Ali Yerlikaya da 4-22 Temmuz tarihleri arasında çıkan 61 orman yangınıyla ilgili 23 şüphelinin gözaltına alındığını ve bunlardan dördünün tutuklandığını duyurdu. (1)

Yangınlara zamanında ve etkin müdahale edilememesi, ekiplerin yangın söndürme ekipmanlarından yoksun olması ve yeterli uçak ve helikopterin bulunmaması bu yangınlarla mücadele konusunda siyasal iktidarın, en iyi niyetli söylemle, başarısız kaldığını gösteriyor.

Ormanlarımız neden yanıyor?

Bu konuda birçok neden gösterilebilir. Örnek olarak; yanlış orman işletmeciliği, ormanlık alanların bilinçsizce kullanımı, bilinçsiz bir biçimde anız yakılması ya da piknik yapanların ormanlık alanlarda bilinçsizce ateş yakması en çok dillendirilen nedenlerdir. Nitekim yanlış orman işletmeciliğinin sonucunda ormanlardaki çıra ve hızlı tutuşabilir kuru odun parçaları artabiliyor, iklim değişikliği sonucunda artan yüzey sıcaklığı da bu odunların tutuşarak yangınların çıkmasını kolaylaştırıyor.

Bu nedenlere, yangın sonrasında açılan arazilere lüks otellerin ya da lüks villaların yapılması dahil edilebilir. Nitekim yanan birçok ormanlık alanda daha sonraları mantar gibi lüks inşaatların yapılması bunun bir kanıtı. Keza yangın sonrasında geriye kalan ağaçların haraç mezat tüccarlara satılması gibi faktörler de bu nedenlere eklenebilir.

Özelleştirmeler yangın sebebi

Bir başka neden kuşkusuz yapılan özelleştirmeler sonucunda ormanlık alanların alınıp satılabilen ticari bir mala dönüştürülmesi. Nitekim 22 yıllık AKP iktidarları döneminde siyasal iktidarın ve onun desteklediği sermayenin hem emek hem de doğa ile kurduğu ilişki onları sonsuz bir kâr hırsı için tahrip etme yönünde oldu. Bu gelişme aslında, özellikle de düzenlemelerin, denetimlerin neredeyse tamamen ortadan kaldırılıp sermayenin önündeki tüm engellerin kaldırılması anlamında tam serbestlik demek olan neo liberal kapitalizmin tipik bir özelliği.

Türkiye’deki sermaye kâr ve rant çıkarım alanı olarak gördüğü doğaya ait ne varsa talana varırcasına onu tahrip etmekte sakınca görmüyor. Özelleştirmeler adı altında bu talan meşrulaştırılıyor. Halka, kamuya ait ne varsa adım adım adeta yeni bir çitleme hareketiyle büyük sermayeye devrediliyor. Bunun özellikle de 20 Temmuz 2016’dan sonra ilan edilen OHAL altında ve sonrasında kurumlaşmış bir otoriter rejim altında daha da hızlanarak yapılması ise tesadüf değil.

Ormanlar imara açıldı

Böyle bir “çitleme” ya da çağdaş ilkel sermaye birikimine izin veren bir kanun 2018 yılının Nisan ayında yayımlanarak yürürlüğe girdi. Bu kanun ile orman alanları Hazine’ye takas yoluyla devredilip her türlü imara açıldı. Böylece ormanlar lüks villalarla ve malikânelere doldu taştı.

Oysa, bilim insanları yıllardır, bir bölgenin, bir kentin akciğerleri demek olan ormanların metalaştırmaya ve ticarileştirmeye konu edilmesinin ya da özelleştirilmesinin iklim değişikliklerine, aşırı ısınmaya ve ardından gelebilecek ekolojik felaketlere neden olduğunu ileri sürüyorlar.

Ayrıca tüm topluma ve bu ormanların içinde yaşayan hayvanlara ait olması gereken bu müşterek kullanım alanlarının sermayenin kâr hırsına terk edilmesi ve bunlar üzerinden bir haksız servet birikimi kabul edilebilir bir şey değil.

Orman ile köylünün kurduğu doğal ilişki bozuldu

Binlerce yıldır insanların ilk üretim ve dönüştürme faaliyeti; doğa ile kurduğu ücretsiz ilişki (karşılıksız olarak doğadan alma faaliyeti) üzerinde temelleniyor. Bu da onlara su kaynaklarını, toprağı, ormanları ve daha birçok yer altı ve yer üstü varlığını ücret ödemeden kullanmak gibi geleneksel bir hak veriyor. Aslında bu hak doğadaki diğer canlılar için de söz konusu olmalıdır.

Bu kanun ile ormanlar özelleştirilerek ve binlerce yıldır gelenek haline gelen kullanma hakları yok edilerek, insanların doğa ile kurdukları doğal ilişkisi yok edildi. Yani köylüler artık ormanın içindeki kuru odun, çalı çırpı, kuru yaprak ya da meyve toplanması gibi geleneksel olarak yüzlerce yıldır sahip oldukları haklarından faydalanamıyorlar. Köylülerin orman ile ilişkisi artık orman işçisi olmakla sınırlandırıldı. Eskişehir’de yaşandığı gibi, yeterince fiziki donanıma sahip olmadan adeta ilkel koşullarda yangına sürülen orman işçileri liyakatsiz kadrolarca yapılan orman işletmeciliği altında büyük orman yangınlarında can verdiler.

Küresel ısınma artıyor

Ormanlar yanmaya başladığında, başta siyasal iktidar ve iktidar medyası olmak üzere bazı çevreler bu yangınların sabotajlar sonucunda ortaya çıktığı algısını yaymaya çalıştılar. Ancak (bu durum kısmen doğru olabilirse de) bu yangınların gerçek faillerini gizlemeye yarıyor.

Resmin büyüğünde “küresel ısınma” ya da “aşırı hava koşulları” gibi gezegenin ikliminde meydana gelen bazı önemli değişikliklerin bu felaketlere neden olduğu gerçeği var. Bunlar da birer semptom oldukları için işin arkasında aslında kapitalizmin kendisi var.

Bir başka anlatımla, orman yangınlarının daha da kötüleşmesinin bir nedeni iklim değişikliğidir. Örneğin orman yangını mevsimi 30 yıl öncesine göre, günümüzde 40-80 gün daha uzadı. Her yıl görülen kuraklıklar artık daha sık görülüyor. Bu da ormanda yüzeydeki yanıcı kuru maddelerin daha da kurumasına ve ateş alıp hızlıca yayılmasına neden oluyor. Bu yanıcı kuru maddeler, şimşekler ve kuvvetli rüzgarlarla kendini gösteren aşırı hava koşulları yangının büyümesine katkı veriyor. (2)

Orman yangınları ve su döngüleri

Dünyanın ikliminin karmaşık (hatta kaotik) ve dinamik olduğu biliniyor. Çünkü iklim; toprak, atmosfer ve okyanus arasında enerji akımlarını ve karşılıklı etkileşimleri içeriyor. Bu nedenle örneğin sellerin tek başına aşırı yağışlardan ya da orman yangınlarının kuru odunların tutuşmasından oluştuğunu düşünmek çok doğru değil. Öyle ki yaşanan kuraklıklar aynı zamanda orman yangınlarının nedeni olabiliyor.

Bir başka anlatımla, küresel ısınmanın sonucunda ortaya çıkan aşırı sıcak hava giderek daha fazla suyun buharlaşmasına, bu da susuzluk, kuraklık ve aynı zamanda da ciddi orman yangınlarına neden oluyor. İklim krizi yüzünden Gezegen ısındıkça su döngüsü de giderek yoğunlaşıyor

Su döngüsü atmosfer, okyanuslar, kara ve donmuş su rezervleri arasında oluşan bir döngü. Buharlaşmanın ardından gelen yağış şeklinde bir döngü oluşuyor ki son yıllarda her ikisinin gerçekleşme sıklığı bir hayli artmış durumda. Aşırı hava hem aşırı yağışlar hem de aşırı kuru hava ya da kuraklık biçiminde kendini gösteriyor. Bu da orman yangınlarına neden oluyor. (3)

Okyanusların ısınması

Ayrıca artan okyanus suyu sıcaklıklarının çevre üzerinde uzun vadeli etkileri var. Buna okyanusun karbondioksit tutma kabiliyetindeki azalma da dahil. Sıcak su, en önemli sera gazı olan karbondioksit de dahil olmak üzere soğuk suya göre daha az gaz tutar. Dolayısıyla, okyanus ısındıkça havadan daha az ısı tutucu gaz uzaklaştırılır ve daha fazlası atmosferde kalır. Bu bir kısır döngüdür: okyanus ısındıkça, daha az karbondioksit emilir ve daha fazlası havada kalır, bu da gezegenin daha da ısınmasına neden olur.

Küresel ısınmanın boyutları

Uluslararası basında yer alan bir habere göre, dünyanın önde gelen yüzlerce iklim bilimcisi, küresel sıcaklıkların bu yüzyılda sanayi öncesi seviyelerin en az 2,5 °C üzerine çıkmasını, uluslararası kabul görmüş hedefleri aşmasını ve insanlık ve gezegen için yıkıcı sonuçlara yol açmasını bekliyor. Tamamı yetkili Hükümetler arası İklim Değişikliği Panelinden (IPCC) olan katılımcıların neredeyse yüzde 80’i en az 2,5 °C küresel ısınma öngörürken, neredeyse yarısı en az 3,0 °C öngörüyor. Sadece yüzde 6'sı uluslararası düzeyde kabul edilen 1,5 °C sınırına ulaşılacağını düşünüyor. (4)

Özetle, bilim insanlarının birçoğu, sıcak hava dalgaları, orman yangınları, seller ve halihazırda yaşananların çok ötesinde yoğunluk ve sıklıktaki fırtınaların yol açtığı kıtlıklar, çatışmalar ve kitlesel göçlerle dolu "yarı distopik" bir gelecek öngörüyor.

Ocak ayı hiç olmadığı kadar sıcak

Bu yılın ocak ayı kayıtlara geçen en sıcak ocak ayı oldu (sanayileşme öncesi seviyelerin 1,7°C üzerinde). Birçok iklim gözlemcisi, doğal “La Niña” olgusu sayesinde dünyanın bu yıl biraz soğumasını beklese de bu beklenti gerçekleşmedi. Çünkü endüstriyel faaliyetler havaya sera gazları püskürtmeye devam ederken, partikül kirliliğinden arındırılmış hava daha fazla güneş ışığının yere ulaşmasına neden oldu, bu artan ısıtma etkisi doğal dalgalanmaları bastırmaya başladı ve dengeyi rekor sıcaklığa ve kötüleşen sıcak, kuru ve yağışlı aşırılıklara doğru kaydırdı. (5)

Haziran 2025: Cehennem sıcaklarının fragmanı

Küresel olarak, son 12 aylık dönemde görülen hava sıcaklıklarının (Temmuz 2024- Haziran 2025) yıllık ortalaması; 1991-2020 ortalamasının 0,67°C üzerinde ve sanayi öncesi seviyeyi tanımlamak için kullanılan tahmini 1850-1900 ortalamasının 1,55°C üzerinde seyrediyor.  Yani 2015/16 ve 2019/20 dönemlerinde ulaşılan 1991-2020 döneminin 0,46°C üzerindeki önceki en yüksek 12 aylık ortalamalardan çok daha yüksek. (6)

(Kaynak: https://climate.copernicus.eu/ (27 July 2025)

Ülke olarak bizim de içinde yer aldığımız Avrupa coğrafyasında durum daha da kötü. Aşağıdaki tablo ve görselde her haziran ayı, tüm aylar ve 1979'dan 2025'e kadar 12 aylık ortalamalar için Avrupa toprakları üzerinde ortalaması alınan 1991-2020'ye göre, Avrupa-ortalama yüzey hava sıcaklığı anomalileri gösteriliyor.

Avrupa ortalama sıcaklık anomalilerinin genellikle küresel anomalilerden daha büyük ve daha değişken olduğu görülüyor. Haziran 2025 için Avrupa ortalama sıcaklığı:1991-2020 ortalamasının 1,10°C üzerinde; haziran ayı kayıtlara geçen en sıcak beşinci ay. Son 12 ay boyunca (Temmuz 2024- Haziran 2025) Avrupa'daki ortalama sıcaklık 1991-2020 yıllık ortalamasından 1,29°C daha yüksek.

Haziran 2025’te Batı ve Orta Avrupa’nın büyük bölümünde hava sıcaklıkları ortalamanın üzerinde seyretti. Avusturya, Fransa, Almanya, İtalya, Portekiz, İspanya, İsviçre ve Birleşik Krallık dahil olmak üzere birçok ülkede sıcak hava dalgası yaşandı, Portekiz ve İspanya'da bazı yerlerde sıcaklık 40°C'nin üzerine çıktı. Bu durum haziran ayı aylık ortalamasına da yansıdı ve Fransa en sıcak ikinci haziran ayını, İspanya son 64 yılın en sıcak haziran ayını ve İngiltere ise 1884 yılından bu yana en sıcak haziran ayını yaşadı. Güneydoğu Avrupa da ortalamanın üzerindeki sıcaklıklardan etkilendi. (7)

Devam edecek: Aşırı sıcaklardan ölümler, sırada kimler var?

Dip notlar:

(1)  https://www.bbc.com/turkce (25Temmuz 2025).

(2)  https://theconversation.com/how-years-of-fighting-every-wildfire-helped-fuel-the-western-megafires-of-today (July 2021).

(3)  https://theconversation.com/the-water-cycle-is-intensifying-as-the-climate-warms-ipcc-report-warns-that-means-more-intense-storms-and-flooding (9 August 2021).

(4)  https://www.theguardian.com/environment/article/world-scientists-climate-failure-survey-global-temperature (8 May 2024).

(5)  https://theconversation.com/record-january-heat-suggests-la-nina-may-be-losing-its-ability-to-keep-global-warming-in-check (7 February 2025).

(6)  https://climate.copernicus.eu/surface-air-temperature-june-2025 (27 Temmuz 2025).

(7)  Agr.