BORÇ SADECE BORÇ DEĞİLDİR

BORÇ SADECE BORÇ DEĞİLDİR

Mustafa Durmuş

1 Temmuz 2017

Dünden bu yana ulusal basında yer alan ekonomi haberlerinin başında, işçilerin haftalık tatilini kaldıran ve iş güvenlik yasasını 2020 yılına erteleyen kanunun onaylandığı, esnek çalıştırma konusunda bazı yeni adımların atılacağı ve yeni yapılan Avrasya Tüneli, Yavuz Sultan Selim ve Osmangazi Köprüsü'nden yılın ilk 4.5 ayındaki araç geçişlerinin yetersiz kalmasından dolayı ortaya çıkan zararın büyük olduğu ve bu durumun devam etmesi halinde, sözleşme gereğince yıl sonunda özel işletmeci firmalara Hazine’den 2 milyar 410 milyon TL fark ödeneceği, bu rakamın da örneğin Osmangazi Köprüsü'nün yapım maliyetinin üstünde bir rakam olduğu ve İstanbul’daki toplu taşıma ücretlerine yapılan zam haberleri yer aldı (1).

Bu gelişmelerin bu köprüleri kullanmayan yurttaşların (kullananlar vergilerine ilave olarak geçiş ücretini zaten ödüyorlar) vergilerinin özel şirketlere kaynak aktarımı demek olduğu ve toplu taşıma zamlarının dar gelirli insanları daha da yoksullaştıracağı açık. Bu nedenle de tepkiyle karşılanması normal.

İşçilerin haftalık izin kullanma hakkını işverenin insafına bırakan yasa ve esnek çalışma konusunda yeni adımlar atılacağı açıklamasına sendikalarından her hangi bir tepki gelmedi. Oysa bu gelişmeler sermaye sınıfının işine yararken, faturanın giderek daha fazla işçi sınıfına çıkartılacağının somut göstergeleri.

ZİRVEDEKİ DIŞ BORÇ

En az bunlar kadar önemli bir diğer haber ise Türkiye’nin dış borç stoğundaki artışla ilgili. Bu haber de basında “Türkiye'nin dış borcu 15 yılın zirvesinde” manşetiyle verildi.

Böylece, Hazine Müsteşarlığı’nın verilerine göre, "AKP iktidarlarında Türkiye'nin dış borcu zirve yaptı ve brüt dış borç stoku, 412,4 milyar dolar oldu, dış borç stokunun milli gelire oranı ise yüzde 49,1 olarak hesaplandı" (2).

Bu haber doğuracağı sonuçlar açısından diğerleri kadar açık ve net değil. Kaldı ki bu verileri bazı ekonomi yorumcuları farklı bir biçimde yorumlayıp, dev medya kuruluşlarının da manipülasyon gücüyle halka sunup, haberin anlaşılmasını zorlaştırabiliyorlar.

Bu nedenle de bu borç haberinin ayrıntılı bir biçimde analiz edilip yorumlanması gerekiyor. Bu yıl üniversitedeki yüksek lisans programında vermiş olduğum “Dünya Borç Krizleri” dersinden dolayı veriler de elimizde mevcut (3).

Evet, dış borcumuz 412,4 milyar dolar. Yani yaklaşık 1,5 trilyon lirayı buluyor. Ancak bu tek başına bir şey ifade etmiyor zira bunun milli gelire oranı yüzde 49’un biraz üzerinde. Bu da Türkiye’nin aynı kulvarda yer aldığı diğer ülkelerden daha düşük.

Ancak nereden bu düzeye geldiği burada ilk önemli nokta. 2003 yılında dış borç tutarı 100 milyar dolar civarında idi. Yani geçtiğimiz 14 yıl içinde dış borç stoku 4 kattan fazla artış göstermiş. Milli gelir içindeki payı da o yılda yüzde 35 imiş. Yani dış borçlarda ciddi bir artış var. 

“AMA IMF’YE OLAN BORCU SIFIRLADIK !”

Bu arada bu 14 yılda borç anapara taksitleri ve faiz de ödenmiş. İşte haberde yer almayan önemli bir ayrıntı burada. Adına “borç servisi rasyosu” da denilen (anapara ve faiz ödemelerinin milli gelir içindeki payını gösteren rasyo) son 14 yılda yüzde 6,4’ten yüzde 13,5’e çıkmış, yani 2 kattan fazla artmış.

Kısaca hem devasa miktarda dış kredi kullanılmış, hem bunların anapara ve faizleri ödenmiş hem de tüm bu ödemelere rağmen borç stoku azalmamış, yerinde saymamış, biraz artmamış, tam tersine 4 kattan fazla artmış. Böyle olunca da “IMF’ye olan borcumuzu sıfırladık ama” söyleminin hiçbir anlamı kalmıyor.

Şimdilik dış borçlardan devam edelim. Bu borçların üçte ikisi özel sektöre ait. Yani özel sektörün kısa vadeli krediler dâhil dış borcu 300 milyar doları aşıyor (bu rakam ülkenin döviz rezervlerinin 2 katından fazla).

Bu dış borçların yüzde 59’unun dolar, yüzde 33’ünün avro cinsinden; buna karşılık ihracat gelirlerinin yüzde 43’ünün dolar, yüzde 48’inin ise avro cinsinden olması söz konusu. Bu da daha ziyade dolardan borçlanıp, ama daha çok avro karşılığı yaptığımız ihracat ile bu borçları ödemek gibi bir gariplikle karşı karşıyayız demek.

RESMİN BÜYÜĞÜ: 3 TRİLYON LİRALIK TOPLAM BORÇ STOKU

Yukarıdaki rakamlar sadece Türkiye’nin dış borçlarını (özel + kamu) kapsıyor. Buna iç borçları da dâhil ettiğimizde bu rakam 3 trilyon lirayı aşıyor. Bu haliyle milli gelirin yüzde 106’sını buluyor. Bu oran 2002 yılı sonunda yüzde 84 imiş.

Yani Türkiye her yıl üretiminden daha fazla toplam borca sahip. 2002 yılı sonunda ise bu rakam 360 milyar liranın biraz üzerinde imiş. Kısaca son 14 yılda toplam borç stoku 10 kata yakın artmış. Bu da aslında şu ana kadarki yüzde 4-5’lik yıllık ekonomik büyümenin ardındaki faktörün asıl olarak bu borçlar olduğunu gösteriyor. Yani bu kadar borç artışı ile bugün artık sürdürülemez noktaya gelen ekonomik büyüme sağlanmış.

Bu noktada da bir itirazı duyar gibiyim. “Yüzde 106 borç oranı diğer azgelişmişlerle kıyaslandığında küçük bir oran değil mi?”

Doğru ama Şeytan ayrıntıda gizli. Bu ülkeler arasında Türkiye’de özel sektör borç rasyosu yüzde 82 ile (hem iş alemi hem de hane halkı) en yüksek özel sektör borcu payına sahip ülkelerin başında yer alıyor. Ayrıca kamu borcu düşük düzeyde seyrederken özel sektör borcunun büyüme hızı müthiş olmuş. Sadece 2007 yılından bu yana yüzde 41 baz puan artmış.

Devletler borçlarını bir şekilde öder ya da kemer sıkma önlemleri ile halka ödetirler. Böyle bir güçleri hep vardır. Ama özel sektörün ödenemeyen borçları nihayetinde şirket, banka batışları ile sonuçlanır. Bu durum kapitalizmin kuralıdır.

BORÇ TUZAĞI: “ADINI FİNANSALLAŞMA KOYDUK!”

Resmi tamamlamak için biraz da sokaktaki insanın (hane halkı) borcundan söz edelim. Bankalar Birliği’nin verilerine göre, Türkiye’de toplam kredi stoku 2010 yılında 532 milyar lira iken, bu rakam sürekli yükselerek 1,8 trilyon liraya ulaşmış. Yani son 6,5 yılda 3 kattan fazla artmış ekonomide dönen her tür kredi miktarı. Bir ara 2006’da hız kesmesine rağmen, Kredi garanti Fonu’nun (KGF) aktif bir biçimde devreye sokulmasıyla 2017 ‘de tekrar yükselişe geçmiş.

Ana akım iktisatçılar buna “finansallaşma” diyor. Ama bu olgunun diğer yüzünde borçlanma var. Örneğin 2002 yılında kullanılan ihtiyaç kredisi tutarı 3,3 milyar liradan, 2013 yılında 182 milyar liraya fırlamış, yani sadece 11 yılda ihtiyaç kredisi kullanımı 55 kat artmış, ihtiyaç kredisi kullanan sayısı da 1,3 milyon kişiden 11,2 milyon kişiye çıkmış (bu da 9 kat artış anlamına geliyor). Yani ilave 10 milyon kişi borçlular arasında yerini almış.

Bu borçluların yaklaşık yarısını (4,8 milyon) ücretli emekçiler oluşturuyor. Borçları en hızlı artanlar ise aylık 1000 lira gelir elde eden en yoksullar. Bu dönemde bu kesimin ihtiyaç kredisi borcu yirmi bir kat artarak 1,8 milyar liradan 38,4 milyar liraya ulaşmış.

Diğer taraftan T. Bankalar Birliği’nin verilerine göre, kanuni takipteki borçlar bu dönemde beklendiği gibi 39 kat artış göstermiş. Öyle ki Haziran 2014’te 360 milyar liraya ulaşan tüketici kredilerinden (üçte ikisi ihtiyaç kredilerinden ve kredi kartlarından oluşuyor) 12 milyar liralık kısmı batık kredi niteliğinde. İhtiyaç kredisi olarak kullanılan kredi kartların ile borçlananların sayısı 20 milyon kişiye yaklaşmış.

Bir başka anlatımla, Türkiye’de hane halkı borç stokunun milli gelire oranı 2003 yılında yüzde 7,5 iken, 2013 yılında yüzde 55,2’ye kadar yükselmiş.

BORÇLANMANIN EKONOMİ POLİTİĞİ

Bu borçlar ülkedeki tüketim ve yatırımların temel kaynağını oluşturuyor. Bu nedenle de bunların çevrilemez, sürdürülemez bir düzeye ulaşması ekonomik modelin de sürdürülemez hale gelmesi demek.

Yükselen dolar kuru ve sürekli artan faiz oranları, buna karşılık ticaret – satış gelirlerindeki azalma nedeniyle şirketlerin temerrüde girme (borçlarını ödeyememe durumu) riski artıyor (temerrüt riski yüzde 13,6’dan yüzde 16,5’e yükseldi). Bu da şirket batışlarını, iflasları, beraberinde üretim, istihdam ve gelir düşüşlerini getirecektir.

Yeni şirket batışları gündeme gelirken, turizm gelirlerin azalması, sadece cari açık artışına neden olmayacak, bu sektördeki ya da bu sektör ile iş yapan ilgili sektörlerdeki birçok irili ufaklı firmanın batışıyla sonuçlanabilecek. 

ALTIN VURUŞ

Bunu önleyebilmek için KGF uygulamasında olduğu gibi bir yandan kredi miktarı artırılıyor, diğer yandan da borcun borçla çevrilmesi yoluna gidilerek daha fazla borç arayışına giriliyor.

Öyle ki Hazine Müsteşarlığı’nın öngörülerine göre, geçtiğimiz 10 yılda ortalama yüzde 85 düzeyinde olan iç borç çevrim oranı (borcun vadesinin uzatılması, yeni borçla çevrilmesi vs), Ocak-Mayıs 2017 döneminde yüzde 106’yı bulacak. Böyle bir doz artırımı ölümcül sonuçları olan altın vuruşu anımsatıyor insana.

BORÇLANMA KİTLELERİ YÖNETMENİN DE ARACI

Borçlanmaya sadece ekonomik ya da finansal bir olgu olarak ya da sömürü veya sermaye birikimi aracı bakmak yeterli değil.
Tarih boyunca egemenler borcu hep yönetilen sınıfların yönetilmesinde bir araç olarak da kullandılar. Yani borçlandırma, yöneten sınıfların elinde ama yönetilenlerin sırtında şaklayan bir kırbaç oldu daima.

Son 30 yılda ise böyle bir borçlandırma stratejisi işçi sınıfının yapısını değiştirdi, emek örgütlerini zayıflattı. Finansallaşan ekonomide bol kredi emekçi sınıfları sisteme bağlarken, sınıf bilincini zayıflattı, emekçiler giderek artan biçimde borçlandırılarak tüketime teşvik edildiler, tüketici kredileri ile ev, araba ve diğer tüketim malı alımlarına yöneltildiler.

Tüm bu gelişmeler emekçilere borçlarını geri ödeyememe, sahip olduklarını kaybetme korkusu yaşatıyor. Bu durum işsiz kalmamak için onları örgütlü politik mücadeleden ve sendikal faaliyetten uzak tutuyor.

Bir başka anlatımla, emekçiler borçlandırılarak sistemin suç ortağı haline getirilerek rehin alınıyorlar. Bu durumdaki kitleler ekonomik istikrar için izlenmekte olan ekonomi politikalarını desteklemek durumunda kalıyorlar.

Toparlarsak, son 14 yıldır ülkeyi yönetenler sadece özelleştirme şampiyonu ( 68 milyar dolarlık doğrudan özelleştirmenin yüzde 88’i 2003’ten sonra yapıldı) ya da yoksulluk yardımlarının milli gelir içindeki payı açısından 3 kattan fazla artırmanın şampiyonu değil, borçlanma açısından da şampiyon durumundalar. Yönetilenler içinse (cehalet ve işsizliğin yanı sıra), yoksulluk ve borç batağı ayaklarındaki iktisadi prangalardan öte bir anlam taşımıyor.
……………………
(1) http://www.cumhuriyet.com.tr 30 Haziran 2017;http://www.cumhuriyet.com.tr, 01 Temmuz 2017.
(2) http://www.businessht.com.tr, 30 Haziran 2017
(3) Bu analizde Bankalar Birliği, Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı verilerinin yanı sıra şu kaynaklardan yararlanılmıştır: Morgan Stanley, “Turkey Debt Chartbook: Should We Worry about Turkey’s Debt?”, 10 March 2017; Kasper Bartholdy, Credit Swiss, EM Update, 29 January 2016; Financial Times, “Turkish corporate debt: ‘a few shocks away’ from a crisis”https://next.ft.com, 19.06.2016.

Formun Üstü

Formun Altı