‘BÜTÇE HAKKI’NDA SIFIR ÇEKMİŞİZ!

‘BÜTÇE HAKKI’NDA SIFIR ÇEKMİŞİZ!

Mustafa Durmuş

30 Ocak 2018

Malum 2018 yılı bütçesinin ilk ayındayız. Ülkede politik gündem o kadar yoğun ki bütçede ne var ne yok onu ancak (sık olmasa da) düzenlenen panellerde konuşup tartışabiliyoruz. Bunu yaparken de bir süredir bütçeyi rakamlara, oranlara boğmaksızın içerik açısından ve ‘bütçe hakkı’ üzerinden tartışmaya çalışıyoruz.

Bütçe Hakkı: Vergi kimden alınıyor, harcama kim için yapılıyor?

Yani bizlerden alınan vergilerin, neden ve nasıl alındığını, yüklerinin sosyal sınıflara nasıl dağıtıldığını, devlet borçlanmasının belirgin bir biçimde neden arttığını, çift hanelerde giderek de artan enflasyon ile adeta bir gizli vergi mekanizmasının neden devrede olduğunu ve bu gelirlerle hangi harcamaların ve hangi önceliklere göre nasıl yapıldığını, tüm bunlar hazırlanırken ve yapılırken de halka sorulup sorulmadığını, halka bilgi verilip verilmediğini, onun rızasının alınıp alınmadığını sorgulamaya çalışıyoruz. Maalesef, bu açıdan 2018 bütçesinin de (öncekiler gibi) sınıfta kaldığı sonucuna vardık.

Bütçe şeffaflığını ölçen uluslararası çalışmalar

Diğer taraftan bütçe hakkını ölçmeye çalışan uluslararası kuruluşlar ve onların ortaya attığı ölçütler doğrultusunda yapılan anketler var. Bunlardan en çok bilineni bugün yayımlandı.

‘Herkese Açık Bütçe Anketi’ olarak dilimize çevrilebilecek ve IBP (International Budget Partnership) (1) adlı bir sivil toplum kuruluşunca 2006 yılından bu yana yürütülmekte olan çok önemli bir uluslararası anket uygulamasının sonuçlarından söz ediyoruz.

Bu anketlerle, düzenli olarak izlenmekte olan toplamda 115 ülkede bütçe hakkının yerine getirilip getirilmediği sorgulanıyor.
Bu araştırma her iki yılda bir yapılıyor. Sonuncusu geçen yıl yapıldı ve bugün uluslararası kamuoyu ile paylaşıldı (2). Bu çalışma ile devletlerin bütçelerinin ne kadar şeffaf, hesap verilebilir ve katılımcı nitelikte oldukları ya da olmadıkları araştırılıyor, ölçülüyor.

Bu anketler her bir ülkede, devletten bağımsız, sivil toplum kuruluşları ya da uzman kuruluşlarca yapılıyor. Bu nedenle de tarafsız nitelikte olduğuna inanılıyor.

Araştırmaya veri sunan bu 115 ülke inceleniyor ve 8 ana bütçe dokümanına bakılıyor. Ayrıca halkın ‘bütçedeki karar alma süreçlerine ne kadar katıldığı’ da araştırılıyor.

Bu incelemeler 145 gösterge üzerinden yapılıyor ve 3 ana alanda ülkeler sırasıyla; bütçede yer alan bilgilerin halk ile yeterli düzeyde paylaşılması, bütçenin etkin bir biçimde denetlenmesi ve halkın kararlara katılımının sağlanması alanlarında puanlanıyor. Tam puan olarak 100 puan belirlenmiş.

Böylece parlamenter demokrasinin sağlıklı işleyebilmesi için gerekli olan bütçe hakkının yerine getirilip getirilmediği de ortaya çıkartılmaya çalışılıyor.

Hiçbir ülke 3 alanın bütününde tam olarak başarılı değil!

2017 yılı değerlendirmeleri genel olarak üç alanda birden hiçbir ülkenin yeterli, tatmin edici bir uygulama pratiği içinde olmadığını gösteriyor. Özellikle de karar alma süreçlerinde halkın katılımı konusunda ciddi sorunlar var. Bu da aslında parlamenter demokrasinin biçimselliği konusundaki eleştirileri haklı çıkartıyor.

Oysa bütçe kararlarına halkın katılımının sağladığı ciddi ekonomik kazanımlar söz konusu olabiliyor. Örneğin Güney Kore Hükümeti kurduğu İsrafı Rapor Etme Merkezleri aracılığıyla gereksiz kamu harcamalarında son 16 yılda 16 milyar dolarlık bir tasarruf sağlamış (3).

Halkın bütçe hazırlıkları sırasında en iyi biçimde bilgilendirildiği 5 ülke ise şöyle sıralanıyor: Gürcistan, Yeni Zelanda, Norveç, Güney Afrika ve İsveç.

TÜRKİYE’ NİN DURUMU:
Bütçe Şeffaflığı (bilgi paylaşımı): 58 puan; Bütçe Denetimi: 59 puan; Bütçe Kararlarına Halkın Katılımı: 0 puan!

Bütçe şeffaflığı açısından Türkiye 100 üzerinden 58 puan ile Rusya’nın (72) ve Gürcistan’ın (82) gerisinde kalıyor. Türkiye’nin diğer puanları aşağıdaki gibi sıralanıyor.

Bu puanlar içinde Türkiye’nin ‘sıfır’ çektiği bir alan var ki aslında bu sonuç sürpriz değil: Halkın bütçe süreçlerinde karar alma mekanizmasına katılımı.

Yani yönetsel düzeyde, yasa/mevzuat hazırlama düzeyinde ve etkin denetleme düzeyinde halkın doğrudan ya da etkin dolaylı katılımından söz edemiyoruz.

Yukarıdan aşağıya aşırı merkeziyetçi ve bürokratik bir biçimde örgütlenmiş olan bütçe süreci söz konusu olduğundan, halk kararlara ne doğrudan (mahalle meclisleri, diğer yerel meclisler, işçi meclisleri vs) ne de örgütleri (sendikalar, kooperatifler gibi) aracılığıyla katılamıyor.

Bu ölçüt açısından geçer not 100 üzerinden 61 puan. Ama hiçbir ülke halkın katılımını bu düzeyde sağlayamamış. Sadece Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler ve Britanya’nın puanları 41-60 puan arasında yer alıyor.

Türkiye’nin puanı ise sıfır ve daha da önemlisi, Türkiye bu açıdan demokrasileri konusunda hafife alınan bazı Asya ülkelerinin de gerisinde kalıyor. Öyle ki halkın karar alma süreçlerine katılımları açısından bu bölgede ortalama puan 100 üzerinden 12 puan. Bu, Tacikistan ve Moğolistan’da 7 puan. Azerbaycan’da 11 puan, Kazakistan ve Rusya’da 13 puan, Gürcistan’da 22 puan ve Kırgızistan’da 31 puan olarak gerçekleşmiş (bu ülkelerde puanların göreli yüksekliği muhtemelen reel sosyalizmin kalıntıları olarak açıklanabilir).

Raporda, Türkiye’de 2012 yılından bu yana bütçe öncesi hazırlanması/paylaşılması gereken belge ya da dokümanların ya hiç hazırlanmadığı ya da geç hazırlandığı bilgisi de var.

Bu belgeler de kendi içinde puanlamaya tabi tutulmuşlar. Buna göre, sunulan bilginin yeterliliği ve faydalı olup olmadığı açısından resmi denetim raporlarının aldığı puan sadece 29 puan olabilmiş (minimum).

Hatırlatalım bu değerlendirmeler 2017 yılına ait. 2019’dan itibaren yeni rejim altında bütçe artık Meclis’in ve Hükümetin dışında Cumhurbaşkanlığı makamınca hazırlanacak. Bu nedenle de yeni raporlar çok daha sert olacak.
.......
(1) ttps://www.internationalbudget.org
(2) https://www.internationalbudget.org/open-budget-survey 2017.
(3) Agr.

Formun Üstü